Γράφει ο Γιάννης Ήλκος
Ένοπλες συρράξεις, καταστάσεις γενικευμένης βίας, παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων και φυσικές ή ανθρωπογενείς καταστροφές έχουν ως αποτέλεσμα τον εκτοπισμό πληθυσμών από τις κοινότητές τους. Όσοι από αυτούς διασχίσουν ένα διεθνώς αναγνωρισμένο σύνορο και αιτηθούν ασύλου, αναγνωρίζονται διεθνώς ως πρόσφυγες. Τι γίνεται όμως για εκείνη την μερίδα των ατόμων που ενώ ξεριζώνονται βιαίως από τις κοινότητες τους, μεταναστεύουν μέσα στην ίδια τους τη χώρα;
Πρόκειται για τους Εσωτερικά Εκτοπισμένους Πληθυσμούς που με βάσει τον διεθνώς αναγνωρισμένο ορισμό είναι:
“Άτομα ή ομάδες ατόμων που έχουν αναγκαστεί ή υποχρεωθεί να εγκαταλείψουν τις κατοικίες τους ή τον τόπο συνήθους διαμονής τους, – ως αποτέλεσμα ή για την αποφυγή των επιπτώσεων της ένοπλης σύρραξης, καταστάσεων γενικευμένης βίας, παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ή λόγω φυσικών ή ανθρωπογενών καταστροφών – και που δεν έχουν διασχίσει διεθνώς αναγνωρισμένα κρατικά σύνορα”.[1]
Στα τέλη του 2019 υπήρχαν 50.8 εκατομμύρια εσωτερικά εκτοπισμένων, εκ των οποίων τα 45.7 εκατομμύρια αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις εστίες τους λόγω βίας ή ένοπλης σύρραξης και τα 5.1 εκατομμύρια, λόγω φυσικών ή ανθρωπογενών καταστροφών, με βάση το Internal Displacement Monitoring Centre του Norwegian Refugee Council. Συγκριτικά, με τα 20.5 εκατομμύρια πρόσφυγες που υπάγονται στην εντολή της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες, οι IDPs (Internally Displaced Persons) είναι υπερδιπλάσιοι από τους πρόσφυγες.
Κύριος παράγοντας εκτοπισμού για το 2019 δεν ήταν, ωστόσο, οι εμπόλεμες συρράξεις, αλλά τα ακραία καιρικά φαινόμενα. Η κλιματική αλλαγή έχει ως αποτέλεσμα την πρόκληση όλο και πιο ακραίων καιρικών φαινομένων. Καταιγίδες και πλημμύρες γίνονται πιο έντονες, ενώ οι παρατεταμένες και επαναλαμβανόμενες ξηρασίες διαρρηγνύουν τις τροφικές αλυσίδες και θέτουν σε κίνδυνο την επιβίωση εκατομμυρίων ανθρώπων. Καθώς η κλιματική αλλαγή προκαλεί αύξηση της θερμοκρασίας, οι κίνδυνοι τόσο για την υγεία, όσο και για την επισιτιστική ασφάλεια, την παροχή ενέργειας και νερού, όπως και για την οικονομική μεγέθυνση προβλέπεται να αυξηθούν σημαντικά. Ο αντίκτυπος, ωστόσο, της κλιματικής αλλαγής επηρεάζει δυσανάλογα τα φτωχότερα και πιο ευάλωτα άτομα. Συγκεκριμένα, πρόσφυγες, εσωτερικά εκτοπισμένοι και ανιθαγενείς είναι από τις πιο εκτεθειμένες πληθυσμιακές ομάδες στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής.
Ο εκτοπισμός τείνει να καθιστά πιο ευάλωτα τα άτομα που τον βιώνουν. Κάποιοι άνθρωποι, αντιμετωπίζουν ακόμη μεγαλύτερο ρίσκο στη διαδικασία της βίαιης μετακίνησής τους, λόγω φύλου, ηλικίας ή αναπηρίας. Πολλές φορές εκτοπισμένοι προσφεύγουν στην πορνεία και την παιδική εργασία, ώστε να επιβιώσουν. Ως πληθυσμιακή ομάδα, διατρέχουν υψηλότερο κίνδυνο σωματικής επίθεσης, σεξουαλικής κακοποίησης ακόμη και απαγωγής, ενώ συχνά στερούνται ικανοποιητικής στέγασης, σίτισης και ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης. Συνήθως η έλλειψη επίσημων εγγράφων είναι αυτή που οδηγεί στην αποστέρηση βασικών κοινωνικών παροχών, όπως η υγειονομική περίθαλψη και η πρόσβαση στην εκπαίδευση. Κατά συνέπεια, ο αποκλεισμός αυτός αυξάνει τον βαθμό έκθεσης των ατόμων αυτών στη φτώχεια, στον κοινωνικό στιγματισμό και την περιθωριοποίηση.
Ο εσωτερικός εκτοπισμός θεωρείται ως ένα από τα πιο δυσμενή προβλήματα των ανθρώπινων κοινοτήτων, με τις επιδράσεις του να έχουν αντίκτυπο, τόσο για το αστικό τοπίο, όσο και για τους προσβεβλημένους πληθυσμούς. Ωστόσο, δεν αντιπροσωπεύεται επαρκώς ως ζήτημα στο διεθνή διάλογο, με ιδιαίτερο χαρακτηριστικό την απουσία του από τους 17 Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης.
Λόγω της φύσης του εσωτερικού εκτοπισμού, είναι γεγονός ότι πρωταρχικό ρόλο διαδραματίζουν τα κράτη, τόσο για την προστασία, όσο και για την αρωγή των εκτοπισμένων, ενώ ο ρόλος της διεθνούς κοινότητας είναι συμπληρωματικός. Αναφορικά με το διεθνές νομικό πλαίσιο, αξίζει να επισημανθεί πως ο αναγκαστικός εκτοπισμός απαγορεύεται από το εθιμικό και συμβατικό διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο. Κατ’ εξαίρεση δικαιολογείται μόνο για περιπτώσεις που αφορούν την ασφάλεια των αμάχων, ή για επιτακτική στρατιωτική ανάγκη, ενώ, ορίζεται σαφώς στο Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο πως οι άμαχοι και οι πολιτικοί στόχοι οφείλουν να προστατεύονται από τις επιπτώσεις της ένοπλης σύρραξης. Συνήθως βέβαια, οι παραβιάσεις του κανόνα αυτού είναι που οδηγούν εν τέλει στη βίαιη μετακίνηση πληθυσμών. Μία εκτεταμένη ή συστηματική πολιτική εκτοπισμού πολιτών χωρίς να συντρέχει κάποια κατ’ εξαίρεση υποπερίπτωση, συνιστά έγκλημα κατά της ανθρωπότητας, βάσει του Καταστατικού του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου.
Δεδομένης της σημαντικότητάς του, ως ζήτημα στη διεθνή κοινότητα, στις αρχές της δεκαετίας του 90’, λόγω των αλλεπάλληλων κρίσεων στον αναπτυσσόμενο κόσμο, προέκυψαν έπειτα από αίτημα στην Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ από τον Γενικό Γραμματέα, το 1998 οι Κατευθυντήριες Γραμμές για τον Εσωτερικό Εκτοπισμό. Οι Κατευθυντήριες Γραμμές συντάχθηκαν από τον Ειδικό Εντεταλμένο για τους Εσωτερικά Εκτοπισμένους, με βάση τις σχετικές αρχές του διεθνούς δικαίου των δικαιωμάτων του ανθρώπου, του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου και του προσφυγικού δικαίου. Δεν αποτελούν νομικά δεσμευτικό κείμενο, ωστόσο, αντανακλούν τις υποχρεώσεις, που έχουν αναλάβει τα κράτη βάσει σχετικών διεθνών συνθηκών και του διεθνούς εθιμικού δικαίου.
Το μόνο ως σήμερα νομικά δεσμευτικό κείμενο που να πραγματεύεται το ζήτημα του Εσωτερικού Εκτοπισμού, είναι η Σύμβαση της Καμπάλα που υπεγράφη από τα κράτη μέλη της Αφρικανικής Ένωσης. Η Σύμβαση για την Προστασία και την Υποστήριξη των Εσωτερικά Εκτοπισμένων Ατόμων στην Αφρική (Σύμβαση της Καμπάλα), είναι η μόνη διεθνής συνθήκη που δεσμεύει τις κυβερνήσεις σε περιφερειακό επίπεδο για την προστασία των δικαιωμάτων των εσωτερικά εκτοπισμένων ατόμων. Αποτελεί το νομικό πλαίσιο για την πρόληψη, την προστασία και την αρωγή των εσωτερικά εκτοπισμένων πληθυσμών. Είναι εμπνευσμένη από αξίες της αλληλεγγύης, της συνεργασίας και της αμοιβαίας στήριξης, με σκοπό την εύρεση βιώσιμων λύσεων μεταξύ των Κρατών. Υπεγράφη από 40 εκ των 55 κρατών της Αφρικανικής Ένωσης και είναι βασισμένη στις Κατευθυντήριες Γραμμές για τους Εσωτερικά Εκτοπισμένους. Αξιοσημείωτο είναι πως αναγνωρίζει υποχρεώσεις και ευθύνες εκτός από τα Κράτη, σε ΜΚΟ και ένοπλες ομάδες.
Οι εσωτερικά εκτοπισμένοι αποτελούν μία εκ των πιο ευάλωτων και περιθωριοποιημένων κοινωνικών ομάδων παγκοσμίως κάτι που αποτυπώνεται και στη δήλωση του πρώην Γενικού Γραμματέα του ΟΗΕ Κόφι Ανάν: “Ο εσωτερικός εκτοπισμός είναι η μεγαλύτερη τραγωδία της εποχής μας. Οι εσωτερικά εκτοπισμένοι πληθυσμοί αποτελούν μία από τις πιο ευάλωτες ομάδες της ανθρώπινης οικογένειας”.[2] Πέρα όμως από τις ήδη σημαντικές μεν, αλλά σθεναρές δε προσπάθειες αντιμετώπισης των προβλημάτων που προκύπτουν με τον εκτοπισμό, κρίνεται αναγκαίο να ενισχυθεί η προστασία τους σε διεθνές πλέον επίπεδο, καθώς, όπως όλα δείχνουν τα επόμενα χρόνια οι βιαίως εκτοπισμένοι πληθυσμοί θα αυξηθούν σημαντικά.
Πηγές:
- Γραφείο Συντονισμού Ανθρωπιστικών Υποθέσεων των Ηνωμένων Εθνών, Global Humanitarian Overview 2021, διαθέσιμο σε: https://reliefweb.int/sites/reliefweb.int/files/resources/GHO2021_EN.pdf
- Γραφείο Συντονισμού Ανθρωπιστικών Υποθέσεων των Ηνωμένων Εθνών, Global Humanitarian Overview 2020, διαθέσιμο σε: https://reliefweb.int/sites/reliefweb.int/files/resources/GHO-2020_v9.1.pdf
- Μαρούδα Μαρία-Ντανιέλλα, Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο, Αθήνα, εκδ. Ι. Σιδέρης, 2015
- Ειδικός Εντεταλμένος για τους Εσωτερικά Εκτοπισμένους Πληθυσμούς – ΟΗΕ Κατευθυντήριες Γραμμές για τον Εσωτερικό Εκτοπισμό, 1998, διαθέσιμο σε: https://www.unhcr.org/protection/idps/43ce1cff2/guiding-principles-internal-displacement.html
- Αφρικανική Ένωση, Σύμβαση της Καμπάλα, 2009, διαθέσιμο σε: https://www.unhcr.org/4ae9bede9.html
- Διεθνής Επιτροπή του Ερυθρού Σταυρού, Addressing Internal Displacement, Γενεύη, 2018, διαθέσιμο σε: https://www.icrc.org/en/publication/0867-internally-displaced-humanitarian-response-internally-displaced-people-armed
- Διεθνής Επιτροπή του Ερυθρού Σταυρού, Internally Displaced Persons and International Humanitarian Law, Γενεύη, 2017, διαθέσιμο σε: https://www.icrc.org/en/document/internally-displaced-persons-and-international-humanitarian-law-factsheet
- Διεθνής Επιτροπή του Ερυθρού Σταυρού, ICRC Position on Internally Displaced Persons (IDPs), Γενεύη, 2006, διαθέσιμο σε: https://www.icrc.org/en/doc/resources/documents/misc/idp-icrc-position-030706.htm
- International Displacement Monitoring Centre by Norwegian Refugee Council, διαθέσιμο σε: https://www.internal-displacement.org/
Πηγή εικόνας: https://www.radiohrn.hn/
[1] Internal Displacement. Διαθέσιμο σε: https://www.internal-displacement.org/internal-displacement
[2] Guiding Principles on Internal Displacement. Διαθέσιμο σε: https://reliefweb.int/report/world/guiding-principles-internal-displacement-2004