Γράφει η Καλλιόπη Λένναξ
Η έννοια της ασφάλειας συνιστά ένα πολυδιάστατο φαινόμενο, που διαρκώς μεταβάλλεται κι εξελίσσεται. Με την πάροδο των χρόνων, καταγράφεται πλήθος νέων απειλών, που μεταβάλλουν τη στρατηγική των κρατών και επηρεάζουν τη λειτουργία του διεθνούς συστήματος.
Εξετάζοντας το ζήτημα της ασφάλειας, είναι κρίσιμο να την ορίσουμε. Ενδεικτικά, ασφάλεια θεωρείται η απουσία απειλών και η συγκέντρωση επαρκών μέσων από τα κράτη, ώστε να αντιμετωπίσουν οποιαδήποτε απειλητική ενέργεια. Η έννοια της ενεργειακής ασφάλειας εμφανίστηκε για πρώτη φορά το 1ο μισό του 20ου αιώνα, λόγω της ανάγκης ασφαλούς μεταφοράς πόρων και καυσίμων και της ασφάλειας των αποθεμάτων. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Ενέργειας (IEA) ορίζει την ενεργειακή ασφάλεια ως την αδιάκοπη διαθεσιμότητα ενεργειακών πηγών σε προσιτή τιμή. Μπορούμε να διακρίνουμε μία μακροπρόθεσμη πτυχή (επενδύσεις στον ενεργειακό εφοδιασμό, σε συμφωνία με τις οικονομικές εξελίξεις και τις περιβαλλοντικές ανάγκες), και μία βραχυπρόθεσμη (ικανότητα άμεσης αντίδρασης του ενεργειακού συστήματος σε ξαφνικές αλλαγές στην ισορροπία προσφοράς-ζήτησης).
Εντούτοις, δεδομένου ότι τα κράτη αντιλαμβάνονται διαφορετικά την ασφάλεια και αναγνωρίζουν διαφορετικά ζητήματα ως απειλές, δεν υπάρχει ένας καθολικά αποδεκτός ορισμός της ενεργειακής ασφάλειας. Για παράδειγμα, τα κράτη- εξαγωγείς αποβλέπουν στην ασφάλεια των απαιτήσεων και τη διατήρηση των εξαγωγών, που συνιστούν βασικό έσοδο για τις οικονομίες τους, ενώ τα κράτη-εισαγωγείς αγωνίζονται να εξασφαλίσουν επαρκείς ποσότητες και απρόσκοπτη ροή. Συνεπώς, θα μπορούσαμε ενδεικτικά να ορίσουμε την ενεργειακή ασφάλεια ως τη διαθεσιμότητα επαρκών ποσοτήτων ενέργειας σε προσιτές τιμές, ή ως την αξιόπιστη, σταθερή και ικανή ποσότητα ενέργειας, σε προσιτές τιμές και με αποδεκτό κοινωνικό (και περιβαλλοντικό) κόστος.
Η ένταξη των ενεργειακών – και περιβαλλοντικών- ζητημάτων στα ζητήματα ασφάλειας ακολούθησε την εμπειρική διαπίστωση πως κάθε διαταραχή στην απρόσκοπτη ροή ενέργειας και κάθε κώλυμα στην λειτουργία του ενεργειακού τομέα και της παγκόσμιας ενεργειακής αγοράς επιφέρει άμεσες επιπτώσεις στην οικονομία, παγκόσμια και εθνική, στο εμπόριο, στις διακρατικές σχέσεις, στην οικονομική αλληλεξάρτηση, στη λειτουργία και τροφοδότηση της κοινωνίας και στο αίσθημα ασφάλειας των πολιτών. Άλλωστε, η ενέργεια συνιστά τον κινητήριο μοχλό για τη λειτουργία των κοινωνιών, τόσο σε επίπεδο πολιτών (μετακινήσεις, θέρμανση, ηλεκτρισμός), όσο και σε επίπεδο κρατών (βιομηχανία, ναυτιλία, αεροπορία, ένοπλες δυνάμεις, συμβατικά οπλικά συστήματα). Εκτός αυτού, όπως έχει ιστορικά αποδειχτεί, οι πηγές ενέργειας μπορούν να λειτουργήσουν ως διαπραγματευτικό χαρτί για τη μεγιστοποίηση της γεωπολιτικής ισχύος κι ως όπλο στα χέρια κυβερνήσεων, φυλών, τρομοκρατικών οργανώσεων κι εταιριών. Μάλιστα, η στενότητα, η ανεπάρκεια, δηλαδή, ή η έλλειψη πόρων μπορούν να μεταβάλλουν τη στρατηγική συμπεριφορά των διεθνών δρώντων και να αποτελέσουν γενεσιουργό αιτία ενόπλων συρράξεων, δικαιολογώντας τη χρήση βίας.
Λαμβάνοντας αυτά υπόψη, είναι εμφανές πως οι 3 βασικοί άξονες που καθορίζουν την κρατική συμπεριφορά είναι (α) τα ικανά αποθέματα που πρέπει να προστατευθούν, (β) η όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ανεξαρτησία και ποικιλία πηγών και προμηθευτών, και (γ) η σταθερότητα εφοδιασμού, η οποία είναι ευάλωτη και δύσκολα μπορεί να προβλεφθεί. Συνεπώς, θα ήταν ορθό να ισχυριστούμε αφενός πως η ενέργεια δεν συνιστά αποκλειστικά εργαλείο επιβίωσης κι αφετέρου πως η ενεργειακή ισχύς και η ασφάλεια είναι άρρηκτα συνδεδεμένες. Ορισμένα παραδείγματα που επιβεβαιώνουν την παραπάνω διαπίστωση μπορούν να εντοπιστούν εάν εξετάσουμε τις ανησυχίες των κρατών, από τα τέλη του 20ου έως και τον 21ο αιώνα.
Αρχικά, εκτός από τα αποθέματα και τις τιμές, που προβληματίζουν περισσότερο τα κράτη με χαμηλά εισοδήματα, εξίσου κρίσιμα ζητήματα συνιστούν οι εντάσεις σε ροές ενέργειας και η εξάρτηση των καταναλωτών από τους προμηθευτές. Ειδικότερα, η διακοπή παροχής ενέργειας της Ρωσίας στην Ουκρανία έχει εγείρει ισχυρές ανησυχίες στην Ευρώπη και την Τουρκία, οι οποίες με τη σειρά τους στρέφονται στην αναζήτηση εναλλακτικών παρόχων και την αξιοποίηση των δικών τους πόρων.
Έπειτα, η είσοδος νέων παιχτών έχει εγείρει ποικίλες αντιδράσεις. Πιο συγκεκριμένα, η άνοδος της Κίνας, του οικονομικού, πληθυσμιακού και ενεργειακού γίγαντα της Ασιατικής Ηπείρου, όχι μόνο κλονίζει το αμερικανικό και ρωσικό μονοπώλιο, αλλά και προβληματίζει τα εξαρτώμενα από αυτή κράτη, λόγω της προκλητικής συμπεριφοράς της. Χαρακτηριστικά, το επονομαζόμενο «2010 Senkaku boat collision incident» μεταξύ Ιαπωνίας και Κίνας, η αξιοποίηση του συγκριτικού της πλεονεκτήματος σε σπάνιες γαίες στο σύμπλεγμα των νήσων Spartly, καθώς και η εμπορική διαμάχη επί των σπανίων γαιών έχουν στρέψει τη διεθνή κοινότητα εκτός Κίνας, προς αναζήτηση μεγαλύτερης αξιοπιστίας, εγχείρημα εξαιρετικά δύσκολο.
Ταυτόχρονα, η κλιματική αλλαγή επηρεάζει άμεσα την ενεργειακή ασφάλεια. Το δριμύ ψύχος στους πόλους, οι υψηλές θερμοκρασίες στα κράτη-παραγωγούς, η άνοδος της στάθμης της θάλασσας, οι τυφώνες Κατρίνα και Ρίτα που μείωσαν την παραγωγή των ΗΠΑ, αλλάζουν τα δεδομένα. Βέβαια, τα παραπάνω δεν αποκλείουν την ανάδυση νέων ευκαιριών, με κύριο παράδειγμα τη δραστηριότητα των κρατών, γειτονικών και μη, στον Αρκτικό Κύκλο, όπου η τήξη των πάγων επιτρέπει ευκολότερη εξόρυξη πόρων και ταχύτερη διέλευση εμπορικών πλοίων, εντατικοποιώντας τον ανταγωνισμό και το ενδεχόμενο σύγκρουσης στην περιοχή. Ομοίως, ανταγωνισμοί παρατηρούνται και στα ύδατα, ενδεικτικά μεταξύ Ιράν και Ιράκ, με στόχο την χρήση των υδάτων του Τίγρη και του Ευφράτη, καθιστώντας πιθανό ένα σενάριο σύρραξης.
Ιδιαίτερη αναφορά οφείλει να γίνει στην έννοια της τρομοκρατίας, που ταλανίζει πλέον τη διεθνή κοινότητα περισσότερο από ποτέ. Το φαινόμενο αυτό δεν τυγχάνει ενιαίου ορισμού, έτσι, ενδεικτικά, αναφέρεται σε πράξεις με πολιτικό ή θρησκευτικό κίνητρο από μη κρατικούς δρώντες, στον εκφοβισμό ή την παράνομη χρήση βίας και ισχύος για οικονομικά, θρησκευτικά, πολιτικά, κοινωνικά οφέλη. Με δεδομένη τη διάκριση των εννοιών του καλού και του κακού, του δίκαιου και της αδικίας, αιτιολογείται η χρήση βίας, με τους τρομοκράτες συχνά να υποστηρίζουν ότι ο φυσικός πλούτος των χωρών τους ανήκουν στο λαό. Η όξυνση του φαινομένου ακολούθησε την εγκατάσταση δυτικών εταιριών σε χώρες της Μ. Ανατολής, οι οποίες, μεταφέροντας την κουλτούρα και τον φιλελεύθερο τρόπο ζωής, εξαγρίωσαν τους ντόπιους πληθυσμούς, συσπειρώνοντάς τους γύρω από τους τρομοκράτες και χαρίζοντάς τους λαϊκή νομιμοποίηση.
Οι επιθέσεις σε υποδομές ενέργειας λειτουργούν, επίσης, ως μέσο πίεσης. Εμπειρικά παραδείγματα συνιστούν οι απειλές της Αλ Κάιντα για επίθεση σε πηγές ενέργειας (1998 και 2006), οι επιθέσεις σε εγκαταστάσεις ενέργειας και υγροποιημένου φυσικού αερίου στο Σουδάν και την Αλγερία από οργανώσεις παρακείμενες στην Αλ Κάιντα, οι επιθέσεις στους τόπους διανομής, οι επιθέσεις στα πλοία μεταφοράς, η πειρατεία, η κατασκοπεία, οι επιθέσεις σε διυλιστήρια, με κύριες αυτές στη Νιγηρία. Εκεί, σημειώθηκαν επιθέσεις της Boko Haram σε εγκαταστάσεις της Schell, καθώς κι επιθέσεις της φυλής Mend που διεκδικεί τους πόρους της. Εκτός αυτού, εξίσου απασχολεί και η δράση των κρατών-τρομοκρατών ή των κρατών-υποστηρικτών των τρομοκρατικών οργανώσεων. Παράδειγμα αποτελεί η Hesbollah, καθώς δεν καταδικάζεται από όλα τα κράτη.
Ένα επιπλέον ζήτημα που διογκώνει την ανασφάλεια των κρατών είναι η κατοχή πόρων και η ταυτόχρονη έλλειψη της απαραίτητης τεχνολογίας, τεχνογνωσίας κι εξοπλισμού για την εκμετάλλευσή τους. Έτσι, τα εν λόγω κράτη βασίζονται σε ιδιωτικές εταιρίες, οι οποίες, κρατώντας το όπλο της ενέργειας στα χέρια τους, δύνανται να εκφοβίσουν, να αλλάξουν συμφέροντα και να στραφούν εναντίον του παρόχου τους. Τέλος, δεν πρέπει να λησμονούμε πως το ενδιαφέρον για ενέργεια βρίσκεται πίσω από τις γεωπολιτικές διενέξεις, (λ.χ. οι διενέξεις στην Αν. Μεσόγειο), η διαχείριση των οποίων επηρεάζει τη σταθερότητα στο περιφερειακό υποσύστημα της ΝΑ Μεσογείου, αλλά και ευρύτερα.
Απέναντι στις νέες αυτές ανησυχίες, τα κράτη εμφανίζουν νέες τάσεις, όπως η ανοχή δικτατορικών καθεστώτων στο όνομα της ενέργειας, οι σχέσεις αλληλεξάρτησης μεταξύ παραγωγών και καταναλωτών, η διατήρηση στρατηγικών αποθεμάτων, η βιομηχανική κατασκοπεία και η καλύτερη πληροφόρηση, ο εκσυγχρονισμός των υποδομών και η ενίσχυση της προστασίας τους μέσω στρατιωτικής παρουσίας, αυξάνοντας έτσι και την τιμή στον τελικό καταναλωτή. Τέλος, στη συζήτηση της ασφάλειας έχει εισέλθει δυναμικά και η προστασία του περιβάλλοντος, υπό το πρίσμα της χρήσης νέων τεχνικών (όπως η ανακύκλωση αποθεμάτων και αποβλήτων), καθώς η υποβάθμισή του θέτει σε κίνδυνο τις εξορύξεις, την τροφοδότηση και κατ’ επέκταση την ανθρώπινη επιβίωση.
Συνοψίζοντας, η ιστορία έχει δείξει πως η ασφάλεια δεν συνδέεται πια αποκλειστικά με το στρατιωτικό πεδίο, αλλά εμπεριέχει το human security και τις οικονομικές συνέπειες. Οι τιμές, η σταθερότητα, η πρόσβαση και η είσοδος νέων παιχτών εξακολουθούν να απασχολούν τα κράτη. Ωστόσο, πλέον η ατζέντα διευρύνεται, με την πρόσβαση στην ενέργεια να αποτελεί τοπική ανησυχία, την εθνική ασφάλεια να αποτελεί εθνική ανησυχία και την κλιματική αλλαγή, παγκόσμια ανησυχία. Αυτό, άλλωστε, αποδεικνύει και η διεύρυνση του ενδιαφέροντος του ΝΑΤΟ, πέρα από τα στρατιωτικά, και στο περιβάλλον, εξετάζοντας το «Περιβάλλον και Ασφάλεια στις Διεθνείς Διαστάσεις». Όσο κι αν η συνεργασία και αλληλεξάρτηση μειώνουν τον κίνδυνο συστημικών αλλαγών, η ενέργεια είναι αδύνατον να προστατευτεί απόλυτα και δεν θα πάψει να αποτελεί στόχο, όπλο και αναγκαιότητα. Σίγουρα, αυτό που μένει να παρατηρήσουμε είναι η προσαρμογή της διεθνούς κοινότητας στις νέες συνθήκες και ο αγώνας των κρατών να επιβιώσουν με τις λιγότερες δυνατές απώλειες μέσα στο διαρκώς μεταβαλλόμενο διεθνές σύστημα.
Βιβλιογραφία – Πηγές:
Μαίρη Μπόση, Οι όψεις της διεθνούς ασφάλειας, Εκδ. Ποιότητα, Αθήνα, 2018.
Μαίρη Μπόση, Η διεθνής ασφάλεια στον μεταψυχροπολεμικό κόσμο, Εκδ. Ποιότητα, Αθήνα, 2014.
Τσακίρης Θ., Ενεργειακή Ασφάλεια και Διεθνής Πολιτική, Εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 2018.
Energy security, Reliable, affordable access to all fuels and energy sources, ΙΕΑ. Διαθέσιμο σε: https://www.iea.org/topics/energy-security
Κανδεράκης Ε., Η τρομοκρατία στην ενέργεια: η μελέτη του φαινόμενου σε παγκόσμια κλίμακα και οι περιπτώσεις του ισλαμικού κράτους και της Αλ Κάιντα, 2019. Διαθέσιμο σε: http://dione.lib.unipi.gr/xmlui/bitstream/handle/unipi/12036/Kanderakis_16009.pdf?sequence=1&isAllowed=y