Γράφει η Αγγελική Καλογεροπούλου
Θα αναρωτιέται κανείς πως είναι δυνατόν μέσα από δύο τεράστιες ανθρωπιστικές κρίσεις, που λαμβάνουν χώρα σε δύο γειτονικά κράτη, να αποτελέσουν κίνητρο ομαλοποίησης των μεταξύ τους σχέσεων και εκκίνησης διαπραγματεύσεων, για την επίλυση των διμερών τους διαφορών. Τα ιστορικής σημασίας γεγονότα, που έλαβαν χώρα το 1999-2004, έμελλαν να σφραγίσουν μία περίοδο επαναπροσδιορισμού των ελληνοτουρκικών σχέσεων. Η πρώτη «διπλωματία των σεισμών» του έτους 1999, στέφθηκε από βραχυπρόθεσμη επιτυχία, με τον Πρωθυπουργό της Ελλάδος, Κώστα Σημίτη, να φτάνει ιδιαιτέρως κοντά στην εξεύρεση μιας ενδεχόμενης λύσης με την Τουρκία, ύστερα από μία μακρά περίοδο αυξημένης έντασης. Τον τελευταίο καιρό γίνεται λόγος για μία δεύτερη «σεισμική διπλωματία», έπειτα από τον καταστρεπτικό σεισμό της 6ης Φεβρουαρίου 2023, που έπληξε τις περιοχές της νότιας Τουρκίας και της βόρειας Συρίας, με την Ελλάδα να στέκεται αρωγός δίπλα στην τουρκική επικράτεια. Η βοήθεια που παρείχε η Ελλάδα στη γείτονα χώρα είναι άξια λόγου και προσοχής , καθώς παραμέρισε τα προβλήματα και τις διαφορές, που ταλανίζουν τα δύο γειτονικά κράτη επί σειρά ετών. Ωστόσο, άξιο απορίας συνιστά το γεγονός εάν και κατά πόσο υπάρχει εκείνο το «πλαίσιο», εντός του οποίου Ελλάδα και Τουρκία θα κληθούν να επικοινωνήσουν ουσιαστικά και σε βάθος για τα θέματα, που δυσχεραίνουν τις μεταξύ τους σχέσεις, ανοίγοντας το δρόμο για μία πιθανή λύση στα ελληνοτουρκικά. Κρίνεται, συνεπώς, απαραίτητη η αναδρομή στο παρελθόν και η σύγκριση/αναγωγή του με το σήμερα.
Το κουτί της Πανδώρας
Με την αποκατάσταση της δημοκρατίας στην Ελλάδα και την είσοδο της χώρας στη μεταπολιτευτική περίοδο, η Κυβέρνηση του Κων/ντίνου Καραμανλή (1974-1980), υπό τη σκιά της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο και της κατάληψης του 35% του νησιού, το καλοκαίρι του 1974, εγκαινίασε μία νέα περίοδο στις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Τους ήδη οξυμένους τόνους, κλήθηκε να μετριάσει μέσα από την πρόταση προσφυγής των δύο κρατών στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης (εφεξής ΔΔΧ), θέτοντας ως στόχο τη δημιουργία προϋποθέσεων για μία διμερή συμφωνία επίλυσης των ελληνοτουρκικών, επί τη βάσει του διεθνούς δικαίου. Σε αντίθεση προς την ελληνική τοποθέτηση για τη διαχείριση του ζητήματος των ελληνοτουρκικών, η Τουρκία αντιπρότεινε μία «εφ’ όλης της ύλης» διαπραγμάτευση με την Ελλάδα. Η κατάσταση έδειχνε να κλιμακώνεται με την έξοδο του τουρκικού πλοίου «Σισμίκ Ι» (άλλως «Χόρα») την 5η Αυγούστου 1976, παραβιάζοντας τη δυνητική ελληνική υφαλοκρηπίδα, μεταξύ Λήμνου και Λέσβου, ενώ την ίδια στιγμή η Ελλάδα διαπραγματευόταν την ενταξιακή της πορεία στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα. Ως αποτέλεσμα αυτών, η Ελλάδα προσέφυγε μονομερώς στο ΔΔΧ [Διαφορά Ελλάδας-Τουρκίας ως προς την υφαλοκρηπίδα του Αιγαίου, 1976-1978, (Ρούκουνας, 2019)] και στο Συμβούλιο Ασφαλείας του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών. Την εκτόνωση των γεγονότων που προηγήθηκαν ανέλαβε η συνάντηση των δύο Πρωθυπουργών, Κων/ντίνου Καραμανλή και Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ, στη Βέρνη, το Νοέμβριου του 1976, μέσα από την οποία προέκυψε το «Πρακτικό της Βέρνης» ,το γνωστό «μορατόριουμ στο Αιγαίο». Οι δύο πλευρές αναλάμβαναν την υποχρέωση «όπως απόσχουν πάσης πρωτοβουλίας ή πράξεως σχετικής προς την υφαλοκρηπίδα του Αιγαίου, η οποία θα ηδύνατο να παραβλάψη τη διαπραγμάτευση». Ωστόσο, ο διάλογος ανάμεσα στα δύο κράτη τερματίστηκε άπρακτος το 1981, συμπαρασύροντας το μορατόριουμ.
Καθ’ όλη τη διάρκεια της διακυβέρνησης Καραμανλή σημειώνονταν μικρά βήματα προόδου στις σχέσεις Ελλάδας-Τουρκίας. Ωστόσο, οι διαπραγματεύσεις της εποχής δεν οδήγησαν στην επίλυση των διαφορών (Ροζάκης, 2021), οι οποίες, παρόλαυτα, δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για την αδιάκοπη προσπάθεια ανεύρεσης λύσεων. Βέβαια, η κατάσταση εκτραχύνθηκε εκ νέου το 1987 με την έξοδο του τουρκικού υδρογραφικού πλοίου «Πίρι Ρέις», συνοδεία 5 πολεμικών πλοίων. Οι δύο Πρωθυπουργοί, Ανδρέας Παπανδρέου και Τουργκούτ Οζάλ, βρέθηκαν στο Davos, της Ελβετίας, το Φεβρουάριο του 1988, όπου συμφωνήθηκε η πολιτική «μη-πόλεμος» και η αποχή από κάθε είδους έρευνα στα διεθνή ύδατα του Αιγαίου, μέχρις ότου επιλυθεί το ζήτημα της υφαλοκρηπίδας.
Το χρονικό της ανεύρεσης λύσης με την Τουρκία δεν σταματάει εδώ, όπως και η αξιοποίηση ευκαιριών για ομαλοποίηση των ελληνοτουρκικών σχέσεων. Στην περίοδο της διακυβέρνησης Σημίτη η κατάσταση ενδέχεται να πάρει μία εντελώς διαφορετική τροπή από αυτές που είχαμε συνηθίσει στο παρελθόν. Μένει μονάχα να ανατρέξουμε σε αυτή, αναλύοντας τα γεγονότα που οδήγησαν στην πρώτη «διπλωματία των σεισμών».
Από τα Ίμια στην πρώτη «διπλωματία των σεισμών»
Τις τελευταίες ημέρες του έτους 1995, το τουρκικό φορτηγό πλοίο «Ficen Akat» προσαράζει στην ανατολική Ίμια. Ο καπετάνιος του πλοίου αρνείται την αρωγή του ελληνικού λιμενικού, υποστηρίζοντας την άποψη πως τα «Καρντάκ» (τουρκική ονομασία των Ιμίων) αποτελούν τουρκικό έδαφος. Από εκείνη τη στιγμή, ξεκινά ένας ατέρμονος αγώνας διεκδίκησης εδαφών από την πλευρά της Τουρκίας, ο οποίος εξακολουθεί να υφίσταται μέχρι και σήμερα, με ενδιάμεσες παύσεις και επιδείξεις καλής γειτονίας, οι οποίες είναι ,σαφώς, κενές περιεχομένου. Το εν λόγω γεγονός, που έχει μείνει ιστορικά γνωστό ως «Κρίση των Ιμίων», είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία «Γκρίζων Ζωνών», θέτοντας υπό αμφισβήτηση την ελληνική κυριαρχία στην περιοχή.
Η υπόθεση απαγωγής του Κούρδου ηγέτη του PKK, Αμπντουλάχ Οτσαλάν, αποτέλεσε το τελευταίο ,στη σειρά, γεγονός, που κατάφερε να προκαλέσει μία εκτεταμένη διπλωματική κρίση και ένα πλήγμα στις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Κανείς, όμως, δεν είχε φανταστεί τι θα μπορούσε να ακολουθήσει.
Στις 17 Αυγούστου 1999, το βλέμμα του κόσμου στράφηκε στον καταστρεπτικό σεισμό, που έπληξε την περιοχή Νικομήδεια (τουρκικά: Izmit) της επαρχίας Κοτζαελί, στην Τουρκία, ενώ λίγες εβδομάδες αργότερα, στις 7 Σεπτεμβρίου, ο εγκέλαδος χτύπησε την περιοχή της Πάρνηθας, στην Αθήνα. Ελλάδα και Τουρκία, βρέθηκαν αντιμέτωπες με δύο τεράστιες φυσικές καταστροφές, τις οποίες καλούνταν να αντιμετωπίσουν, επιδεικνύοντας αισθήματα αλληλεγγύης, σθένους και αλληλοβοήθειας. Μπροστά σε δύο τεράστιες ανθρωπιστικές κρίσεις, οι πολιτικές ηγεσίες των δύο γειτονικών κρατών προέβησαν στην αξιοποίηση των ευκαιριών, που προέκυψαν μέσα από όλη αυτή την κατάσταση. Από εκείνη τη στιγμή και μετά, μπορούμε να κάνουμε λόγο για την πρώτη «διπλωματία των σεισμών».
Η κατάσταση στην οποία εισήλθαν τα δύο κράτη αποτέλεσε αφορμή, για να ξεκινήσει μια μακρά περίοδος διαπραγματεύσεων και ουσιαστικής επικοινωνίας της Ελλάδας με την Τουρκία, προς επίλυση του ζητήματος, κατά βάση, της υφαλοκρηπίδας. Κεντρικός στόχος της Κυβέρνησης Σημίτη ήταν η επίτευξη σταθερότητας στην ευρύτερη περιοχή του Αιγαίου και η συνακόλουθη διπλωματική ομαλοποίηση των σχέσεων των δύο κρατών. Η διεθνής πραγματικότητα φαινόταν να αλλάζει, με την Τουρκία να θεωρείται απαραίτητη στην προοπτική ανάπτυξης ενός ευρωπαϊκού συστήματος ασφάλειας και άμυνας (ΕΠΑΑ), ενώ ταυτόχρονα κρίθηκε σκόπιμη η ανάληψη του ρόλου της γέφυρας με τις συνορεύουσες χώρες (Μέση Ανατολή, Καύκασος, Κεντρική Ασία), προωθώντας τα ευρωπαϊκά οικονομικά συμφέροντα στις εκεί περιοχές. Μνείας χρήζει και ο ρόλος των ΗΠΑ στην περιοχή και η σύγκλιση των στρατιωτικών επιλογών ανάμεσα στις τελευταίες και την Ευρωπαϊκή Ένωση (εφεξής ΕΕ). Μέσα σε αυτό το κλίμα, η επιθυμία της Τουρκίας να ενταχθεί στην ευρωπαϊκή οικογένεια άρχισε να παίρνει σάρκα και οστά. Η ελληνική κυβέρνηση ανέλαβε τον «εξευρωπαϊσμό» της εξωτερικής της πολιτικής, ιδιαίτερα μέσα από την υπογραφή της Συμφωνίας του Ελσίνκι, στις 11/12/1999 και τη συνακόλουθη άρση της αρνησικυρίας (veto), που είχε θέσει στην ενταξιακή διαδικασία της Τουρκίας στην ΕΕ. Αυτό αποτέλεσε μία προσπάθεια «κοινοτικοποίησης του αντιπάλου» μέσα από την ευρωπαϊκή προοπτική της Τουρκίας και την «κοινοτικοποίηση των διαφορών».
Με τον όρο «κοινοτικοποίηση» νοείται η παρακολούθηση από την ΕΕ τόσο της πορείας των διαπραγματεύσεων στα ελληνοτουρκικά όσο και της διαδικασίας εκδημοκρατισμού της Τουρκίας, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στην εξωτερική της συμπεριφορά απέναντι στην Ελλάδα και την Κύπρο. Η ΕΕ αναλάμβανε κατ’ αυτόν τον τρόπο διττό ρόλο, ως «πλαίσιο» και ως «ενεργητικός παίκτης», καθώς τα ελληνοτουρκικά είχαν καταστεί «ευρωπαϊκό ζήτημα», με αποτέλεσμα η ενταξιακή πορεία της Τουρκίας να εξαρτάται άμεσα από τη επίλυση των ελληνοτουρκικών. Μέσα από το κείμενο συμπερασμάτων του Ελσίνκι, είχε τεθεί ένας χρονικός περιορισμός, ο οποίος αφορούσε στην προσφυγή των δύο γειτονικών κρατών στο ΔΔΧ, σε περίπτωση που δεν επερχόταν κάποια συμφωνία μέσω των διαπραγματευτικών οδών μέχρι τα τέλη του 2004. Συνεπώς, η Τουρκία όφειλε να προβεί σε μία ακόμη παραχώρηση και να αναγνωρίσει τη γενική δικαιοδοσία του δικαστηρίου.
Ένα ακόμη σημαντικό επίτευγμα της Κυβέρνησης Σημίτη ήταν η εκκίνηση των «διερευνητικών επαφών», που θα αποτελούσε το πρώτο στάδιο πριν από τις επίσημες διαπραγματεύσεις και την ένταξη της Κύπρου στην ΕΕ, χωρίς προϋποθέσεις. Ωστόσο, έπειτα από την παραίτηση του Κώστα Σημίτη από την προεδρία του ΠΑΣΟΚ και την ανάληψη της Κυβέρνησης από τον Κώστα Καραμανλή το 2004, οι ελληνοτουρκικές σχέσεις έδειχναν να εδραιώνουν ένα καθεστώς «ελεγχόμενης αδράνειας», αποσυνδέοντας, ταυτόχρονα, την ενταξιακή πορεία της Τουρκίας από την επίλυση των ελληνοτουρκικών και τη δυνατότητα της ΕΕ να λειτουργεί ως «ενεργητικός παίκτης». Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να ατονήσει το ενδιαφέρον τόσο της ΕΕ όσο και της Τουρκίας. Το momentum είχε πλέον χαθεί.
Η προσπάθεια ανάκτησης του momentum
Όπως διαπιστώνουμε από τα παραπάνω, οι ελληνοτουρκικές σχέσεις έχουν διέλθει καιρούς άλλοτε ειρήνης και φιλίας, και άλλοτε ανταγωνισμού και επιθετικότητας. Τα τελευταία χρόνια θα λέγαμε πως η κατάσταση έχει εκτραχυνθεί, με τη γείτονα να προβαίνει σε «γυμνάσια» και προκλητικές ρητορικές, δοκιμάζοντας τις αντοχές και την ανεκτικότητα της ελληνικής επικράτειας , σε χερσαία εδάφη και τη θάλασσα, αλλά και στον εναέριο χώρο.
Στις 6 Φεβρουαρίου 2023, οι περιοχές της νότιας Τουρκίας και της βόρειας Συρίας δέχονται ισχυρό σεισμικό πλήγμα, με αποτέλεσμα να χάσουν τη ζωή τους περισσότεροι από 50.000 άνθρωποι. Η Ελλάδα στάθηκε για άλλη μία φορά στο πλευρό της Τουρκίας, με τα σωστικά συνεργεία της ΕΜΑΚ να κάνουν έντονη της εμφάνισή τους, παρέχοντας βοήθεια όπου κρινόταν αναγκαίο. Μερικές ημέρες αργότερα, και συγκεκριμένα στις 28 Φεβρουαρίου, λαμβάνει χώρα το τραγικό δυστύχημα των Τεμπών, έπειτα από τη μετωπική σύγκρουση δύο τρένων, με την Ελλάδα να μετράει 57 θύματα, με μέσο όρο ηλικίας κάτω των 30 ετών. Την επομένη του συμβάντος, η Τουρκία εξέφρασε τα ειλικρινή της συλλυπητήρια στους συγγενείς των θυμάτων, καθώς και σε όλο τον ελληνικό λαό και την Κυβέρνηση.
Η ιστορία μοιάζει να επαναλαμβάνεται, όμως, τίποτα δεν είναι ίδιο. Έχει αλλάξει το πλαίσιο, όπως και η στάση της Τουρκίας απέναντι στην ενταξιακή της πορεία στην ΕΕ, η οποία αποτελεί μονάχα μία θολή και μακρινή ανάμνηση.
Παρόλαυτα, είναι σημαντικό να επισημανθεί πως έχουν γίνει αρκετά ενθαρρυντικά βήματα ,και αυτό πιθανότατα συμβαίνει λόγω των προεκλογικών περιόδων που διανύουν και οι δύο χώρες, με σκοπό καμία από τις δύο πλευρές να μην επιθυμεί την κλιμάκωση σε σημείο που να ταράζει τα νερά των επικρατειών αμφότερων κρατών. Οι συναντήσεις που γίνονται σε διμερές επίπεδο μεταξύ των Κυβερνητικών Αξιωματούχων Ελλάδας-Τουρκίας, προκειμένου να τεθούν οι βάσεις για την επανεκκίνηση των συζητήσεων τόσο σε ζητήματα χαμηλής όσο και υψηλής πολιτικής, παρουσιάζουν ψήγματα συγκρατημένης βελτίωσης. Σε ό,τι αφορά την εξομάλυνση των ελληνοτουρκικών σχέσεων, η Αθήνα παραμένει επιφυλακτική απέναντι στις πραγματικές προθέσεις της Τουρκίας. Να επισημανθεί ότι η τελευταία διατρέχει μία έντονη περίοδο με τα κράτη της Δύσης, ιδιαίτερα τις ΗΠΑ, με τον Γερουσιαστή Robert Menendez να παραμένει αδιάλλακτος ως προς την πώληση μαχητικών αεροσκαφών F-16, ισχυριζόμενος πως η Άγκυρα δεν έχει κάνει ακόμη πολλά, προκειμένου να πείσει την Αμερική για τις προθέσεις της και την αλλαγή της στάσης της σε ζητήματα εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής. Αυτό καθίσταται πρόδηλο μέσα από τις δηλώσεις που έκανε ο Τούρκος ΥΠΕΞ, κάνοντας λόγο για μία λύση «πακέτο» με την Ελλάδα, επιβεβαιώνοντας για ακόμη μία φορά τη στάση της Τουρκίας απέναντι στη διμεροποίηση των ελληνοτουρκικών διαφορών και την προσκόλληση σε τοποθετήσεις των τουρκικών Κυβερνήσεων του παρελθόντος.
Συμπερασματικά, καθίσταται σαφές πως οι συνθήκες, οι επιθυμίες των κρατών (καταρχήν της Τουρκίας), όπως και τα πρόσωπα που διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στην πραγμάτωση των γεγονότων της περιόδου 1999-2004, έχουν αλλάξει. Η τρόπον τινά θετική ατμόσφαιρα, που έχει καταφέρει να διατηρηθεί ανάμεσα στα δύο γειτονικά κράτη, λόγω των τραγικών συμβάντων, που έλαβαν χώρα τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Τουρκία, αποτελεί ,προς το παρόν, μία προσπάθεια ομαλοποίησης των μεταξύ τους σχέσεων. Η επιστροφή στις συζητήσεις με επίκεντρο τα μέτρα οικοδόμησης εμπιστοσύνης (ΜΟΕ) ,τις διερευνητικές επαφές και την περίπτωση προσφυγής στη Χάγη, συνιστούν βήματα προόδου για την επίλυση των ελληνοτουρκικών. Ωστόσο, είναι αμφίβολο αν θα βρεθεί το πλαίσιο και ο μοχλός πίεσης, όπως παρατηρήσαμε παραπάνω, επί Κυβερνήσεως Σημίτη, για την οριστική επίλυση των ζητημάτων, που δυσχεραίνουν τις σχέσεις των δύο γειτονικών χωρών.
ΠΗΓΕΣ
Ροζάκης, Χ. (2021). Οι ελληνοτουρκικές σχέσεις και το δίκαιο της θάλασσας (1st ed., Vol. 18). Αθήνα: Πόλις.
Ρούκουνας, Ε. (2019). Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο (3rd ed., Vol. 4). Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη.
Τσάκωνας, Π. (2023, April 5). «Στρατηγικές εξισορρόπησης της Τουρκίας». [Lecture] Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης.[AK1] [ΑΚ2]
Τμήμα ενημερωτικού προγράμματος Naftemporiki. Συρίγος: Μπορεί να λειτουργήσει η “διπλωματία των σεισμών” ; (2023, February 8). [Video]. Naftemporiki. https://www.youtube.com/watch?v=edr7XxWj_mI&ab_channel=naftemporiki.gr[AK3]
Δελτίο ειδήσεων ANT1, Φίλης στον ΑΝΤ1: η διπλωματία των σεισμών επιστρέφει. (2023, February 9). [Video]. Ant1 TV. https://www.youtube.com/watch?v=1BFMTmYaocs&ab_channel=ANT1TV
Ιωαννίδης Σ., Jeffrey Feltman για ελληνοτουρκικά: Η βελτίωση των σχέσεων, δεν επιλύει από μόνη της τα ζητήματα. (2023). CNN Greece. Διαθέσιμο σε: https://www.cnn.gr/politiki/story/358959/jeffrey-feltman-gia-ellinotourkika-i-veltiosi-ton-sxeseon-den-epilyei-apo-moni-tis-ta-zitimata
Συντακτική ομάδα CNN, Γκρίζες ζώνες και λύση «πακέτο» στα ελληνοτουρκικά επαναφέρει ο Τσαβούσογλου. (2023). CNN Greece. Διαθέσιμο σε: https://www.cnn.gr/politiki/story/357854/grizes-zones-kai-lysi-paketo-sta-ellinotourkika-epanaferei-o-tsavoysoglou
Συντακτική ομάδα CNN, Δένδιας: Θα δούμε μετά τις εκλογές αν θα συνεχιστεί η πρόσφατη πολιτική της Τουρκίας. (2023). CNN Greece. Διαθέσιμο σε: https://www.cnn.gr/politiki/story/359380/dendias-tha-doyme-meta-tis-ekloges-an-tha-synexistei-i-prosfati-politiki-tis-tourkias
Υπουργείο Εξωτερικών, Ελληνοτουρκική διαφορά ως προς την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας. (2022). Υπουργείο Εξωτερικών. Διαθέσιμο σε: https://www.mfa.gr/zitimata-ellinotourkikon-sheseon/eidikotera-keimena/oriothetisi-yfalokripidas.html
Καψάσκης K., Ελληνοτουρκικά: Το 1999 και η πρώτη «διπλωματία των σεισμών»: Από τα Ίμια το 1996 και την απαγωγή Οτσαλάν από την τουρκική ΜΙΤ τρία χρόνια αργότερα, στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Ελσίνκι και τη θεσμοθέτηση των διερευνητικών επαφών. (2023). Η Καθημερινή. Διαθέσιμο σε: https://www.kathimerini.gr/politics/562357807/ellinotoyrkika-to-1999-kai-i-proti-diplomatia-ton-seismon/ [AK4]
Ιωαννίδης Σ., Επανέρχονται οι τουρκικές προκλήσεις – Μήνυμα ισχύος εκπέμπει η Ελλάδα. (2023). CNN Greece. Διαθέσιμο σε: https://www.cnn.gr/politiki/story/355475/epanerxontai-oi-tourkikes-prokliseis-minyma-isxyos-ekpempei-i-ellada
Ιωαννίδης Σ., Η επανεκκίνηση των διερευνητικών επαφών και τα επόμενα βήματα στα ελληνοτουρκικά. (2023). CNN Greece. Διαθέσιμο σε: https://www.cnn.gr/politiki/story/355833/i-epanekkinisi-ton-dierevnitikon-epafon-kai-ta-epomena-vimata-sta-ellinotourkika
Ριζάς Σ., Η κρίση του «Χόρα» στο Αιγαίο: Η έξοδος του τουρκικού σκάφους για έρευνες στην υφαλοκρηπίδα φέρνει στα πρόθυρα σύγκρουσης τα δύο κράτη. (2021). Η Καθημερινή. Διαθέσιμο σε : https://www.kathimerini.gr/politics/561437338/i-krisi-toy-chora-sto-aigaio-k/
Νέδος Β., Μορατόριουμ επισκέψεων και δηλώσεων μέχρι τις κάλπες – Το παρασκήνιο των προσεκτικών κινήσεων Αθήνας και Άγκυρας: Σε κλίμα αμοιβαίας αποχής από κινήσεις που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν ως προεκλογικά επιχειρήματα και να διαταράξουν την ατμόσφαιρα που επικρατεί τους τελευταίους δυόμισι μήνες στα ελληνοτουρκικά κινούνται οι δύο πλευρές. (2023). Η Καθημερινή. Διαθέσιμο σε: https://www.kathimerini.gr/politics/562377361/moratorioym-episkepseon-kai-diloseon-mechri-tis-kalpes-to-paraskinio-ton-prosektikon-kiniseon-athinas-kai-agkyras/
Συντακτική ομάδα CNN, Πρόοδος 25 σημείων στα ελληνοτουρκικά: Συνομιλίες «Θετικής Ατζέντας» στην Άγκυρα. (2023). CNN Greece. Διαθέσιμο σε: https://www.cnn.gr/politiki/story/355108/proodos-se-25-simeia-metaksy-elladas-tourkias-synomilies-thetikis-atzentas-stin-agkyra
Ροζάκης, Χ. (2018). Η εξωτερική πολιτική Σημίτη και η συνεχής παρακαταθήκη του. Η Καθημερινή. Διαθέσιμο σε: https://www.kathimerini.gr/opinion/999114/i-exoteriki-politiki-simiti-kai-i-synechis-parakatathiki-toy/
Συντακτική ομάδα Η Καθημερινή, Ρόμπερτ Μενέντεζ: Συνεχίζω να είμαι κατά της πώλησης F-16 στην Τουρκία: «Γνωρίζω τουλάχιστον για τον νυν Πρωθυπουργό, είχε μια θετική στάση. Τη θαυμάζουν στις ΗΠΑ γιατί δεν κρατά πολεμική στάση». (2023). Η Καθημερινή. Διαθέσιμο σε: https://www.kathimerini.gr/politics/foreign-policy/562383385/rompert-menentez-synechizo-na-eimai-kata-tis-polisis-f-16-stin-toyrkia/
Παπαδόπουλος Π., Το χρονικό του Αιγαίου από το 1973 έως σήμερα: Οι δύο σχολές των ελληνοτουρκικών. (2021). Η Καθημερινή. Διαθέσιμο σε: https://www.kathimerini.gr/politics/561356632/to-chroniko-toy-aigaioy-apo-to-1973-eos-simera/
Νέδος Β. Χαμηλοί τόνοι η επιλογή με Τουρκία: Πώς «διαβάζει» η ελληνική πλευρά τις αναφορές σε Χάγη και νησιά. (2023). Η Καθημερινή. Διαθέσιμο σε: https://www.kathimerini.gr/politics/562368433/chamiloi-tonoi-i-epilogi-me-toyrkia/