Γράφει η Στυλιανή Ράπτη
«Το αρχείο δεν μοιάζει ούτε με τα κείμενα, ούτε με τα έντυπα τεκμήρια, ούτε με τις «αναφορές», ούτε με την αλληλογραφία, ούτε με τις εφημερίδες, ούτε καν με τι αυτοβιογραφίες. Η υλική του κατάσταση ενέχει δυσκολίες, επειδή υπερβαίνει κάθε μέτρο, επειδή εισβάλλει σαν παλίρροια του ισημερινού, σαν χιονοστιβάδα ή σαν πλημμύρα». Τίποτα δεν θα μπορούσε να περιγράψει την φύση ενός αρχείου, περισσότερο από αυτή την πρόταση της Arlette Farge, στο έργο της Η γεύση του αρχείου. Διαφορετικό από τις άλλες πηγές, το αρχείο αποτελεί ίσως από τις πιο μεγάλες προκλήσεις για έναν ιστορικό. Η εύρεση, η έρευνα, η ταξινόμηση, η τοποθέτηση των πληροφοριών και τέλος η χρήση τους για την αναγωγή ενός συμπεράσματος είναι μια εξαιρετικά απαιτητική επεξεργασία. Εξαιρετικά δύσκολο είναι επίσης να ξεχωρίσει κανείς τη χρησιμότητα ενός αρχείου, ή να μπορέσει να βρει κάτι χρήσιμο, κρυμμένο όμως σε κάτι φαινομενικά ασήμαντο.
Η Ελλάδα λοιπόν εόρτασε τα 200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821. Εκθέσεις, συνέδρια, γιορτές, συζητήσεις σχετικά με το γεγονός πραγματοποιούνται στη χώρα, στα πανεπιστήμια και στους επιστημονικούς κύκλους. Το Υπουργείο Εξωτερικών, πραγματοποίησε μια διαδικτυακή έκθεση, όπου παρέχει κάποιες πληροφορίες σχετικά με την Επανάσταση και τις διαδικασίες που πραγματοποίησε το Έθνος μετά την ανεξαρτησία του. Παρ’ ότι ενδιαφέρουσα, εκ πρώτης όψεως αυτή η έκθεση δεν μπορεί να δώσει πολλές πληροφορίες σχετικά με την Επανάσταση αυτή καθαυτή. Ο φορέας δεν είναι απόλυτα σχετικός και οι περισσότερες διαδικασίες που αναφέρονται είναι μετά την απόκτηση της ανεξαρτησίας της χώρας. Ωστόσο, υπάρχουν πηγές που αντιστοιχούν σε ορισμένες από αυτές τις πληροφορίες που χρήζουν μελέτης. Μπορεί λοιπόν η μελέτη μιας τέτοιας έκθεσης να οδηγήσει στην εύρεση αρχείων που φανερώνουν σημαντικές πτυχές της Επανάστασης; Κι αν ναι, με ποιον τρόπο πρέπει κάποιος να την μελετήσει προκειμένου να φτάσει σε κάποιο σημαντικό στοιχείο;
Προκειμένου να μελετηθούν οι πηγές που αναφέρθηκαν παραπάνω, κρίνεται αναγκαία η περιγραφή της μορφής της Έκθεσης του Υπουργείου Εξωτερικών. Σ’ αυτήν παρουσιάζονται έγγραφα που βρίσκονται στο Διπλωματικό και Ιστορικό Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών, τα οποία με σύντομες περιγραφές εξιστορούν τα γεγονότα. Οι σύντομες αυτές περιγραφές συνοδεύονται από εικόνες που είναι τα ίδια τα αρχεία, συνήθως χειρόγραφες επιστολές, αλλά και διατάγματα. Ακριβώς από κάτω από την κάθε αναφορά βρίσκεται η πηγή απ’ όπου προήλθε. Για να μπορέσει κανείς να βρει την πηγή θα πρέπει να την αναζητήσει στην ιστοσελίδα του Υπουργείου, όπου φυλάσσονται τα ψηφιοποιημένα αρχεία. Στην αρχική σελίδα της Έκθεσης, βρίσκεται ένα κείμενο το οποίο δίνει μια σύντομη περιγραφή του τι θα παρουσιαστεί. Η Έκθεση χωρίζεται έπειτα σε τέσσερις θεματικές: Συνθήκες και Πρωτόκολλα Ανεξαρτησίας,, Ιστορία του Υπουργείου Εξωτερικών, Αναγνωρίσεις (1822-1823), Διπλωματικές και Προξενικές Σχέσεις.
- Συνθήκες και Πρωτόκολλα Ανεξαρτησίας: εδώ αναφέρονται οι Συνθήκες και τα Πρωτόκολλα που θα επέτρεπαν την ολοκλήρωση της Ανεξαρτησίας της Ελλάδας σε θεσμικό διπλωματικό επίπεδο. Τα κυριότερα ήταν: Η Συνθήκη του Λονδίνου (6/7/1827), το Πρωτόκολλο του Λονδίνου (Μάρτιος/Μάϊος, 1829), η Συνθήκη της Αδριανούπολης (Σεπτέμβριος/Οκτώβριος του 1829), το Πρωτόκολλο του Λονδίνου (Ιανουάριος/Φεβρουάριος 1830) και τέλος η Συνθήκη της Κωνσταντινούπολης (Ιούλιος 1832). Με αυτές τις συνθήκες καθορίζεται στην αρχή η αυτονομία, η επικυριαρχία και έπειτα η ανεξαρτησία της Ελλάδας, και τέλος ο καθορισμός των συνόρων και του ηγεμόνα.
- Ιστορία του Υπουργείου Εξωτερικών: σε αυτή την θεματική παρουσιάζεται ακριβώς ότι λέει ο τίτλος: η ιστορία του Υπουργείου. Ιδρυμένο μόλις το 1822, από την Προσωρινή Κυβέρνηση της Ελλάδος, το Υπουργείο χρήζει πρώτο Υπουργό τον Φαναριώτη Θεόδωρο Νέγρη. Η πρώτη πράξη του γίνεται επίσης το 1822, όταν ο Θεόδωρος Νέγρης καλεί τους ξένους διπλωμάτες να διαπιστευθούν στην ελληνική κυβέρνηση. Στη συνέχεια δίνεται μια ορολογία του όρου «Υπουργός Εξωτερικών» και ένας κατάλογος των Υπουργών Εξωτερικών της Ελλάδας το διάστημα 1822- 1840. Το 1829, παρουσιάζεται ο Αντιπρεσβευτής της Ρωσίας να δίνει συγχαρητήρια στον Σπυρίδωνα Τρικούπη για την ανάληψη των καθηκόντων του με μια επιστολή. Αμέσως μετά παρουσιάζεται ένα διάταγμα του 1834, που θεσπίζει τις στολές των ακολούθων αλλά και οδηγίες από την Γραμματεία του Υπουργείου Εξωτερικών στον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο. Μετά παρουσιάζεται ακόμα μια ορολογία για τους διπλωματικούς ακολούθους. Στη συνέχεια, παρατίθεται μια επιστολή του Καποδίστρια προς το Υπουργικό Συμβούλιο (1829), ο κανονισμός της έκδοσης διαβατηρίων και οι δημοσιεύσεις του προσωπικού του Υπουργείου και των Ξένων Προξένων.
- Αναγνωρίσεις (1822-1823): στο σύντομο αυτό πεδίο παρουσιάζονται οι χώρες οι οποίες αναγνώρισαν την Επανάσταση από τα πρώτα χρόνια. Η Αϊτή, παρ’ ότι δεν μπόρεσε να απαντήσει στην έκκληση βοήθειας για οικονομική ενίσχυση, δήλωσε την υποστήριξη του ίδιου, αλλά και του λαού του στον Αγώνα και ευχήθηκε «νίκες παρόμοιες με αυτές των μαχών του Μαραθώνα κι της Σαλαμίνας». Υποστήριξη επίσης στον Αγώνα εξέφρασε και το Τάγμα Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη στην Ιερουσαλήμ. Μάλιστα διόρισαν και αντιπρόσωπο στην Προσωρινή Κυβέρνηση το 1823.
- Διπλωματικές και Προξενικές Σχέσεις: η τελευταία θεματική αποτελεί και την πιο πλούσια, καθώς διαθέτει πληροφορίες σχετικά με τις σχέσεις της Ελλάδας με τα ανεξάρτητα και μη κράτη της εποχής. Στα ανεξάρτητα, αναφέρονται η Γαλλία, η Μεγάλη Βρετανία, η Ρωσία, η Αυστρία, η Ισπανία, το Βασίλειο των δύο Σικελιών, η Βραζιλία, το Βασίλειο της Νορβηγίας και της Σουηδίας, το Βέλγιο, η Ελβετία, η Δανία, οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, η Ολλανδία, τα κράτη της Γερμανικής Συνομοσπονδίας, τα Παπικά Κράτη, η Οθωμανική Αυτοκρατορία, η Περσία, η Πάρμα, η Σαρδηνία, η Πορτογαλία και η Τοσκάνη. Στα μη ανεξάρτητα κράτη που είχαν σχέσεις με την Ελλάδα κατατάσσονται η Αίγυπτος, η Αλγερία, η Κύπρος, η Μάλτα ,η Ηγεμονία της Σάμου, της Σερβίας, της Μολδαβίας και Βλαχίας και το Ηνωμένο Κράτος των Ιονίων Νησιών. Σε κάθε φάκελο, διακρίνονται οι διπλωματικές συνδιαλλαγές της Ελλάδας με το κάθε κράτος, οι πρόξενοι που δραστηριοποιούνταν και στις δύο μεριές αλλά και πιθανά προβλήματα που εμφανίστηκαν.
Πηγαίνοντας, πίσω λοιπόν στην πρώτη θεματική της Έκθεσης, στις Συνθήκες και τα Πρωτόκολλα της Ανεξαρτησίας η πρώτη που είχε κάποιο αντίκρισμα στο αρχείο ήταν η Συνθήκη του Λονδίνου του 1827. Το αρχείο της Κεντρικής Υπηρεσίας του 1827, είναι αρκετά ογκώδες και περιέχει ένα φάκελο με τίτλο:Abstracts of proceedings in the Greek question to the Conclusion of the treaty between England, Russia and France of July 6th 1827 (μτφρ., Περίληψη των διαδικασιών στο ελληνικό ερώτημα για τη σύναψη της Συνθήκης μεταξύ Αγγλίας, Ρωσίας και Γαλλίας της 6ης Ιουλίου 1827) (ΑΚΥ:1827/10.2). Πρόκειται για 3 τεύχη, δαχτυλογραφημένα, τα οποία ήταν εμπιστευτικά. Εξερευνώντας το αρχείο, που ήταν γραμμένο στα αγγλικά, δίνονται περίφημες πληροφορίες για το ζήτημα της Ελλάδας κατά την αποστολή του Δούκα του Γουέλινγκτον στην Αγία Πετρούπολη το 1826, οπού υπογράφηκε το Πρωτόκολλο της Πετρούπολης στις 4 Απριλίου (1826), το οποίο προέβλεπε την μεσολάβηση Αγγλίας και Ρωσίας υπέρ της Ελλάδας, με σκοπό τη δημιουργία κράτους. Παρουσιάζονται οι συνεννοήσεις μεταξύ των Μεγάλων Δυνάμεων, πολύτιμες πληροφορίες σχετικά με την συνθήκη αλλά και με το τί πρεσβεύει η κάθε Δύναμη. Στη συνέχεια, παρουσιάζεται μια αλληλογραφία του προηγούμενου με τον περίφημο διπλωμάτη Στράτφορντ Κάνινγκ, σχετικά με τη διαμεσολάβηση του τελευταίου (που ήταν Πρέσβης της Μεγάλης Βρετανίας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία) στο ζήτημα Ελλάδας-Τουρκίας, μέχρι την υπογραφή της Συνθήκης. Εδώ παρουσιάζονται και οι δράσεις του Σουλτάνου αλλά και η αλληλεπίδραση του με τις Μεγάλες Δυνάμεις.
Προχωρώντας στην επόμενη συνθήκη και συνεπώς στην επόμενη χρονιά, το 1829, εμφανίζεται ένα διαφορετικό αρχείο. Είναι το αρχείο του Π.Θ. Στεφάνου, επιφανούς άνδρα από την Ζάκυνθο (ΑΑΚ (Ε)/1829). Η χρονολογία που αναφέρεται ο φάκελος είναι από το 1821 μέχρι το 1829. Ο φάκελος αυτός έχει ποικίλα θέματα. Μεταξύ άλλων αναφέρονται η μεταφορά 162 τάλαρων από τη Ζάκυνθο στο Μεσολόγγι, η αλληλογραφία μελών της Προσωρινής Κυβέρνησης, αλληλογραφίες μεταξύ μελών της οικογένειας Στεφάνου και επιφανών προσώπων, παραδείγματος χάριν με τον Εμμανουήλ Ξένο ή τον Κουντουριώτη και τον Μαυροκορδάτο. Πολλές πληροφορίες δίνονται και για το Μεσολόγγι, καθώς πολλές αλληλογραφίες μεταξύ των επιφανών Ζακυνθινών και μη ανδρών πραγματοποιούνται κατά την διάρκεια της πολιορκίας του αλλά και της Εξόδου.
Οι επόμενες Συνθήκες αφορούσαν κυρίως το τέλος της Επανάστασης. Τα περισσότερα Πρωτόκολλα, γραμμένα κυρίως στην Γαλλική αλλά και στην Αγγλική γλώσσα βρίσκονται στο αρχείο. Είναι χρήσιμα αλλά επεκτείνονται χρονικά πέρα από τη διάρκεια της Επανάστασης, γι’ αυτό επόμενη είναι η δεύτερη θεματική, σχετικά με την Ιστορία του Υπουργείου. Ερευνώντας τη θεματική αυτή, πληροφορίες σχετικά με την Επανάσταση λαμβάνονται από την πρώτη πηγή, σύμφωνα με την οποία ο Θεόδωρος Νέγρης καλεί τους διπλωματικούς ακολούθους των άλλων χωρών να διαπιστευθούν στην Ελλάδα (ΑΚΥ 1825/Β). Το γράμμα του Νέγρη είναι γραμμένο στα Γαλλικά. Ανοίγοντας το πεδίο στην Κεντρική Υπηρεσία βρίσκονται άλλες δύο πηγές, εξίσου σημαντικές με την πρώτη. Καθώς η χρονιά – ρήτρα αναζήτησης ήταν το 1825, η πηγή που βρέθηκε ήταν μια έκκληση υπέρ του Αγώνος στους Φιλέλληνες της Καλκούτα (!). Το γράμμα είναι δυσανάγνωστο αλλά διακρίνεται σε μερικές γραμμές η έκκληση για την απελευθέρωση.
Προχωρώντας στην επόμενη θεματική καθώς προέκυψε η ίδια κατάσταση με την προηγούμενη (οι πηγές εξηγούσαν μεταγενέστερα γεγονότα από την Επανάσταση), η έρευνα συνεχίζεται στις πηγές που αφορούν τις δύο χώρες που υποστήριξαν τον Αγώνα από την αρχή του. Στο ζήτημα της Αϊτής, η Έκθεση παρουσιάζει ως πηγή το Δοκίμιον Ιστορικόν της Ελληνικής Επαναστάσεως του Ιωάννη Φιλήμων (Φιλήμων, 2003). Οι 4 τόμοι πραγματεύονται τα γεγονότα της Επανάστασης από την αρχή και αποτελούν σημαντική πηγή πληροφοριών. Ο συγγραφέας αγωνίστηκε κατά την Επανάσταση, είναι ιστορικός και της Φιλικής Εταιρείας, ενώ αργότερα ανέλαβε την διεύθυνση της εφημερίδας Αιών. Όσον αφορά το Τάγμα των Ιπποτών της Ιερουσαλήμ, η πηγή αποτελείται από επιστολές του Μητροπολίτη Ιγνατίου, του Αθανάσιου Βογορίδη προς τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο και αναφορές ως προς την σύναψη συμμαχίας με το Τάγμα. Επίσης, υπάρχουν τα διαπιστευτήρια που αναφέρονται στην Έκθεση. Τα περισσότερα είναι γραμμένα στα Γαλλικά (ΑΚΥ 1825/Γ).
Οι πηγές που παρείχε η Έκθεση αλλά και το αρχείο του Υπουργείου των Εξωτερικών διερευνήθηκαν. Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι η έρευνα της σταματάει εδώ. Στην τελευταία θεματική, στις Διπλωματικές και Προξενικές Σχέσεις, δεν προσφέρεται υλικό που να αφορά στη διάρκεια της Επανάστασης, καθώς οι περισσότερες σχέσεις μεταξύ των κρατών ξεκίνησαν μετά την Ανεξαρτησία της Ελλάδας. Ωστόσο, μελέτη των πηγών που αναφέρθηκαν στο προηγούμενο κεφάλαιο έδωσαν το έναυσμα για περαιτέρω μελέτη στο αρχείο της Κεντρικής Υπηρεσίας. Καθώς είναι αδύνατον ένα τόσο μεγάλο αρχείο να περιέχει πηγές μόνο για τις χρονολογίες 1825, 1827, 1829 κρίνεται απαραίτητη η αναζήτηση πηγών για άλλες χρονολογίες που μπορεί να μην έχουν εμφανιστεί στην Έκθεση, αλλά βρίσκονται στο αρχείο.
Φυσικά υπήρξαν αποτελέσματα. Το πρώτο αρχείο (ημερομηνία:1821) που βρέθηκε, είχε πληροφορίες για την πορεία του σχολείου της Σμύρνης (ΑΚΥ 1825/Α). Ανάμεσα στα στοιχεία του αρχείου, βρίσκονται και αποκρυπτογραφημένα μηνύματα, που με βάση τη σημαία που βρίσκεται στο πάνω μέρος, είναι της Φιλικής Εταιρείας. Προχωρώντας στο 1822, εντοπίζεται ένα άλλο αρχείο της Κεντρικής Υπηρεσίας που αφορά κάποιες θέσεις της Προσωρινής Κυβέρνησης κατά τη διάρκεια του Αγώνα, σχετικά με τον αποκλεισμό των φρουρίων που κατέχονται από τους εχθρούς τον Μάϊο του 1822. Περιέχεται ένα κείμενο σε παλαιογραφία αλλά και η αλληλογραφία του Θεόδωρου Νέγρη, που αναφέρθηκε νωρίτερα. Επίσης περιέχονται και κάποιες αποδείξεις χρηματικής καταβολής (ΑΚΥ 1825/Β).
Μέχρι το 1828, τα αποτελέσματα αφορούσαν κυρίως μεταγενέστερες χρονιές. Το 1828, όμως βρέθηκε ένα πολύ ενδιαφέρον αρχείο σχετικά με τις αναλογίες των Ελλήνων και των Τούρκων πριν το 1821 αλλά και τη χρονιά του 1828. Στην αρχή υπάρχει ένα κείμενο που εκφράζει το ερώτημα του πόσοι ήταν οι Έλληνες και πόσοι οι Τούρκοι τις προαναφερθείσες χρονιές και στην συνέχεια ακολουθεί ένας πίνακας που καταμετράει τον πληθυσμό των δύο εθνικοτήτων σε όλη την ελληνική επικράτεια. Πρόκειται για ένα δημογραφικό αρχείο, που μπορεί να δώσει πολύτιμες πληροφορίες για την διακύμανση του πληθυσμού, κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων και της επανάστασης (ΑΑΚ/1828).
Μελετώντας την Έκθεση του Υπουργείου Εξωτερικών, προέκυψαν περισσότερες πηγές και αρχεία από το αναμενόμενο. Παρ’ ότι δεν επικεντρώνονται σε ένα θέμα, τα αρχεία που προκύπτουν μπορούν να διαφωτίσουν τον ερευνητή σε συγκεκριμένες όψεις της Επανάστασης ή έστω να δώσουν το έναυσμα για περαιτέρω διερεύνηση. Συγκεκριμένα, δίνονται πληροφορίες για τις διπλωματικές επιχειρήσεις των Μεγάλων Δυνάμεων, των κυβερνητικών εκπροσώπων και των φιλελλήνων, όπως και για την επικοινωνία σε δύσκολες περιπτώσεις, όπως αυτή του Μεσολογγίου. Επίσης, διαφωτίζονται πτυχές της Επανάστασης, όπως οι αυξομειώσεις του πληθυσμού αλλά και πιο ιδιαίτερα θέματα, όπως η Φιλική Εταιρεία και η Προσωρινή Κυβέρνηση. Σε ορισμένες περιπτώσεις παραδίδονται και ολοκληρωμένες έρευνες, όπως αυτή του Ιωάννη Φιλήμων, στο Δοκίμιο του.
Συμπερασματικά, όσο παράταιρη κι αν ήταν η Έκθεση σε σύγκριση με άλλες πιθανές επιλογές αρχείων για έρευνα, η χρησιμότητα της -έστω και έμμεσα- είναι αδιαμφισβήτητη. Η μελέτη των πηγών που αντιστοιχούσαν στα γεγονότα που περιγράφει, οδηγούν σε ένα πεδίο έρευνας, το αρχείο της Κεντρικής Υπηρεσίας του Υπουργείου Εξωτερικών. Παρά το γεγονός ότι εντοπίζονται λίγα πράγματα σε σύγκριση με άλλους φορείς, η ύπαρξη των αρχείων αυτών αποδεικνύει ότι Εκθέσεις σαν αυτή μπορούν να μελετηθούν και να χρησιμοποιηθούν, έχοντας ακόμα κι έναν επικουρικό ρόλο.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
- ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ, ΑΡΧΕΙΟ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΑΣ: ΑΚΥ 1825/Α
- ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ, ΑΡΧΕΙΟ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΑΣ: ΑΚΥ 1825/Β
- ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ, ΑΡΧΕΙΟ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΑΣ: ΑΚΥ 1825/Γ
- ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ, ΑΡΧΕΙΟ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΑΣ: ΑΚΥ:1827/10.2
- ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ, ΑΡΧΕΙΟ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΑΣ: ΑΑΚ/1828
- ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ, ΑΡΧΕΙΟ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΑΣ: ΑΑΚ(Ε)/1829
- Φιλήμων Ιωάννης (2003), «Ιστορικόν δοκίμιον περί της ελληνικής επαναστάσεως» (Τόμος 4), Αθήνα, εκδόσεις ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΣΚΕΨΗ