Γράφει ο Γιώργος Τσότρας
Η Μεσόγειος, από τα αρχαία χρόνια, θεωρείτο ως το κέντρο της γης, ή τουλάχιστον του τότε γνωστού κόσμου. Η σημαντικότητά της τόσο σε επίπεδο εμπορικό, όσο και γεωπολιτικό παρέμενε, ανά τους αιώνες, σπουδαία, ιδιαίτερα, όσον αφορά στην Ανατολική Μεσόγειο. Η θαλάσσια περιοχή που ενώνει τρεις ηπείρους, Ευρώπη, Αφρική, Ασία, παρουσιάζει ολοένα και περισσότερο ενδιαφέρον. Είναι προφανές, λοιπόν, ότι η Ελλάδα, η χώρα η οποία βρίσκεται ακριβώς στο σταυροδρόμι αυτό, θα διαδραματίζει καταλυτικό ρόλο.
Ήδη από την αρχαιότητα, η Ελλάδα, χάρις την εξωστρέφειά της, κατάφερε να πρωταγωνιστεί στην περιοχή. Από τη μία, η πλούσια πολιτισμική της κληρονομιά τής επέτρεψε να εξαπλωθεί, δίχως να χρησιμοποιήσει σκληρή δύναμη “hard power”, όπως διαχρονικά συνηθιζόταν. Από την άλλη, η ναυτιλιακή της παράδοση διεύρυνε τους εμπορικούς της ορίζοντες, ενισχύοντας την εγχώρια οικονομία, μετατρέποντάς την επίσης, σε περιφερειακή ναυτική δύναμη. Ο συνδυασμός των δύο αυτών παραγόντων της έδωσε τη δυνατότητα, να αναπτύξει διακρατικές σχέσεις με όλους τους πολιτισμούς της περιοχής, ακόμη και με αυτούς που παραδοσιακά είχε αντιπαλότητες, όπως οι Πέρσες και αργότερα, οι Οθωμανοί.
Οι βασικές προκλήσεις της περιοχής
Η Ανατολική Μεσόγειος ως γεωγραφικό εύρος παρουσιάζει ένα μοναδικό ενδιαφέρον. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, ενώνει και χωρίζει ταυτόχρονα, τρεις ηπείρους: την Ασία, την Αφρική και την Ευρώπη. Συγκεντρώνει, δηλαδή, γύρω από την ίδια θαλάσσια περιοχή πολυάριθμα κράτη.
Είναι γνωστό, ωστόσο, ότι πρόκειται για έθνη με αρκετά έντονες πολιτισμικές και θρησκευτικές διαφορές. Κράτη με εκ διαμέτρου αντίθετες απόψεις σε θέματα διαχείρισης κρίσεων καθώς επίσης, και κυβερνήσεις με αντικρουόμενα συμφέροντα.
Είναι προφανές ότι οι αντιθέσεις και οι διαφορές των γειτονικών χωρών αποτυπώνονται πρωτίστως, σε γεωπολιτικό επίπεδο. Δυστυχώς για την σταθερότητα της περιοχής, οι συγκρούσεις είναι διαχρονικό φαινόμενο.
Ξεκινώντας με ένα από τα μείζονα ζητήματα της περιοχής, το Κυπριακό. Ήδη από το 1570, με την κατάκτηση της Κύπρου από τους Οθωμανούς, χιλιάδες Τούρκοι εγκαταστάθηκαν στο νησί. Με συνέπεια, ο τόπος αυτός κατοικείται εδώ και εκατοντάδες χρόνια από Ελληνοκυπρίους και Τουρκοκυπρίους.
Στην αρχή το Κυπριακό ζήτημα, ήταν ένα αποικιακό ζήτημα, που δημιουργήθηκε όταν η Αγγλία προσάρτησε την Κύπρο, το 1914. Οι Ελληνοκύπριοι επιθυμούσαν την ένωση με την «μητέρα πατρίδα», Ελλάδα. Από την άλλη, οι Τουρκοκύπριοι πρότασσαν την διχοτόμηση του νησιού, με αίτημα την αυτοδιάθεσή του λαού τους.
Ωστόσο, η σημερινή μορφή του εν λόγω θέματος προέκυψε με την εισβολή Τουρκικών δυνάμεων στις 20 Ιουλίου του 1974. Αρχικά, με την επιχείρηση «Αττίλας Ι» οι Τούρκοι κατέλαβαν το 3% του βορείου τμήματος του νησιού. Στις 14 Αυγούστου του ίδιου έτους και αφού οι συνομιλίες της Γενεύης κατέρρευσαν, η Τουρκία αυτή τη φορά, με τον «Αττίλα ΙΙ» κατέκτησε το 36,2% του βορείου τμήματος. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, 150.000 άνθρωποι να γίνουν πρόσφυγες, ενώ συνολικά σκοτώθηκαν περίπου 3 χιλιάδες ελληνόφωνοι Κύπριοι.
Η τουρκική εισβολή παραβιάζει το διεθνές δίκαιο και σύμφωνα τόσο με τα Ηνωμένα Έθνη, όσο και με το συμβούλιο της Ευρώπης το αποτέλεσμα της εισβολής αναφέρεται ως παράνομη στρατιωτική κατοχή.
Με την άρνηση της Τουρκίας να συμμορφωθεί με αυτές τις αποφάσεις και να αποσύρει τον κατοχικό στρατό της, το ζήτημα παραμένει ακόμα άλυτο. Μάλιστα, αποτελεί και ένα διαχρονικό αγκάθι στις σχέσεις της Ελλάδας όσο και φυσικά, της Κύπρου με την Τουρκία.
Μιλώντας, λοιπόν, για τις ελληνοτουρκικές σχέσεις, θα ήταν παράλειψη να μην αναλυθεί η αρνητική κλιμάκωση των σχέσεων αυτών τις τελευταίες δεκαετίες. Οι συγκρούσεις μεταξύ των δύο χωρών λαμβάνουν χώρα εδώ και εκατοντάδες χρόνια. Από την εποχή που ήδη οι δύο αυτοί πολιτισμοί αποτελούσαν ακόμη, την Οθωμανική και Βυζαντινή αυτοκρατορία.
Το 1821, με την επανάσταση των Ελλήνων, αποτινάχθηκε ο τουρκικός ζυγός από το νοτιότερο κομμάτι της ηπειρωτικής Ελλάδας. Αργότερα, με συνεχείς πολέμους και μετέπειτα συνθήκες, όπως ο πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος και η συνθήκη των Σεβρών αντίστοιχα, η ελληνική επικράτεια επεκτάθηκε σχεδόν μέχρι τα σημερινά γεωγραφικά σύνορα. Είναι οξύμωρο ότι ακόμη κι αν πρόκειται για δύο κράτη-μέλη της ίδιας συμμαχίας, του ΝΑΤΟ, οι σχέσεις των δύο κρατών είναι παραδοσιακά τεταμένες.
Επιπλέον, η Τουρκία, στo πλαίσιo της αναθεωρητικής πολιτικής που εφαρμόζει, έχει αναπτύξει το δόγμα της «Γαλάζιας Πατρίδας», γνωστό στα τουρκικά, ως “Mavi Vatan”. Πρόκειται για ένα αναθεωρητικό και αλυτρωτικό δόγμα της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής, σύμφωνα με το οποίο η Τουρκία αμφισβητεί την κυριαρχία των ελληνικών νησιών του Αιγαίου καθώς και τα κυριαρχικά δικαιώματα στην ελληνική και κυπριακή ΑΟΖ. Επιπρόσθετα, για να το ενισχύσει, στις 27 Νοεμβρίου 2019, προέβη στην σύναψη μνημονίου συμφωνίας μεταξύ της κυβέρνησής της και της κυβέρνησης Εθνικής Συμφωνίας της Λιβύης, σχετικά με την οριοθέτηση των θαλάσσιων περιοχών δικαιοδοσίας στη Μεσόγειο. Πιο συγκεκριμένα, η Άγκυρα με την κίνηση αυτή, επιδίωξε να αποκλείσει τα ελληνικά νησιά από τα κυριαρχικά τους δικαιώματα, όπως και αυτά της Κύπρου και της Αιγύπτου. Εύλογα, η νομιμότητα και οι νομικές συνέπειες της συμφωνίας αμφισβητήθηκαν από κράτη της περιοχής, καθώς και από την Ευρωπαϊκή Ένωση.
Τέλος, το 2020, η Τουρκία, στην προσπάθειά της να πιέσει την Ευρώπη για ακόμη καλύτερους όρους στη διαχείριση του μεταναστευτικού προβλήματος, αποφάσισε να επιτρέψει τις ανεξέλεγκτες ροές μεταναστών και προσφύγων στα σύνορα με την Ελλάδα, κατά παράβαση προηγούμενης συμφωνίας με την Ευρωπαϊκή Ένωση. Κατά συνέπεια, Ελλάδα και Τουρκία παραμένουν και σήμερα δύο κράτη με περισσότερο εχθρικές παρά φιλικές σχέσεις. Παρ’ όλα αυτά η «διπλωματία των σεισμών» φαίνεται να τις εξομαλύνει.
Παράλληλα, ένα πολύ σημαντικό ζήτημα της περιοχής είναι ο ακήρυχτος και συνεχιζόμενος πόλεμος μεταξύ του Ισραήλ και της Παλαιστίνης. Μάλιστα, έχει αναφερθεί ως η «πιο ανυπόληπτη σύγκρουση» στον κόσμο, με τη συνεχιζόμενη ισραηλινή κατοχή της Δυτικής Όχθης και της Λωρίδας της Γάζας να κρατά για δεκαετίες.
Η εχθρότητα ανάμεσα στους Εβραίους και τους Άραβες επίσημα πρωτοεμφανίστηκε στις 29 Νοεμβρίου 1947, όταν η Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών ενέκρινε ψήφισμα που συνιστά την υιοθέτηση και εφαρμογή ενός σχεδίου για τη διαίρεση της βρετανικής εντολής της Παλαιστίνης σε δύο κράτη, ένα αραβικό και ένα εβραϊκό, και την πόλη της Ιερουσαλήμ. Η εν λόγω απόφαση εξόργισε τον αραβικό κόσμο με αποτέλεσμα, λίγους μήνες μετά, ένας συνασπισμός αραβικών κρατών, που αποτελείτο από την Αίγυπτο, την Υπεριορδανία, τη Συρία και εκστρατευτικές δυνάμεις από το Ιράκ, να εισβάλλει στην Παλαιστίνη και να επιτεθεί στις ισραηλινές δυνάμεις.
Ως αποτέλεσμα του πολέμου, το κράτος του Ισραήλ έλεγχε την περιοχή που είχε προτείνει ο ΟΗΕ για το εβραϊκό κράτος, καθώς και σχεδόν το 60% της περιοχής που προτάθηκε για το αραβικό κράτος
Ακολούθησαν άλλοι τρεις πόλεμοι. Το 1956, η κρίση στη διώρυγα του Σουέζ οδήγησε στην ισραηλινή εισβολή στην Αίγυπτο. Γάλλοι και Βρετανοί βρίσκονταν πίσω από την εβραϊκή πρωτοβουλία με αποκλειστικό στόχο την αποτροπή της κρατικοποίησης της διώρυγας από τους Αιγύπτιους. Τελικά, επικράτησε η πολιτική των ΗΠΑ, οι οποίες επέμεναν στην κατάρρευση του προπολεμικού αποικιοκρατικού συστήματος.
Το 1967, ξέσπασε μεταξύ του Ισραήλ και των Αράβων γειτόνων του, την Αίγυπτο, την Ιορδανία και τη Συρία ο πόλεμος των Έξι Ημερών. Το αποτέλεσμα ήταν το Ισραήλ να καταλάβει τη Λωρίδα της Γάζας και τη Χερσόνησο του Σινά από την Αίγυπτο, τη Δυτική Όχθη από την Ιορδανία, και τα Υψίπεδα του Γκολάν από τη Συρία.
Τέλος, ο Πόλεμος του Γιομ Κιπούρ, ή αλλιώς Δ’ Αραβοϊσραηλινός Πόλεμος, έλαβε χώρα τον Οκτώβριο του 1973 και ήταν ο τελευταίος της σειράς των αραβοϊσραηλινών πολέμων. Ο πόλεμος ξεκίνησε από μια αιφνιδιαστική κοινή επίθεση της Συρίας και της Αιγύπτου τη μέρα του Γιομ Κιπούρ, της μεγαλύτερης εβραϊκής εορτής. Επίσης, χαρακτηρίστηκε και ως μία από τις πρώτες μορφές πολέμου «δια των αντιπροσώπων», καθώς τόσο οι ΗΠΑ όσο και η ΕΣΣΔ υποστήριξαν η κάθε μία εξοπλιστικά και στρατιωτικά τη σύμμαχό τους προκειμένου να την επιβάλλουν στην περιοχή. Η σύρραξη τερματίστηκε με τις Συμφωνίες του Καμπ Ντέιβιντ, που ήρθαν λίγο αργότερα και οδήγησαν σε ομαλοποίηση των σχέσεων μεταξύ Αιγύπτου και Ισραήλ. Μάλιστα, η Αίγυπτος ήταν και η πρώτη αραβική χώρα που αναγνώρισε το Ισραήλ ως ανεξάρτητο κράτος.
Η εν λόγω πολεμική σύγκρουση αποτέλεσε την τελευταία μεγάλης κλίμακας ένοπλη διένεξη μεταξύ του Ισραήλ και των γειτονικών αραβικών χωρών. Ωστόσο, με μόνο μία, η σύρραξη δεν έχει αμβλυνθεί αλλά τουναντίον, έχει οξυνθεί και κλιμακωθεί στο μέγιστο βαθμό. Και το κράτος αυτό δεν είναι άλλο από την Παλαιστίνη.
Πολυάριθμες πρωτοβουλίες έχουν παρθεί προκειμένου να αποκλιμακωθεί ή ακόμη και να σταματήσει η συνεχής διένεξη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, είναι οι Συνθήκες του Όσλο του 1994, που προέβλεπαν τη δημιουργία της Παλαιστινιακής Αρχής, ξεχωριστού κράτους των Παλαιστινίων, χωρίς όμως επιτυχή εφαρμογή τους. Η δημόσια υποστήριξη για μια λύση δύο κρατών, η οποία στο παρελθόν τύγχανε αποδοχής τόσο από τους Ισραηλινούς όσο και από τους Παλαιστίνιους έχει μειωθεί τα τελευταία χρόνια.
Κλείνοντας, στο ανατολικότερο τμήμα της Μεσογείου έχει δημιουργηθεί μια ατέρμονη εστία συγκρούσεων, οι οποίες όσο δεν επιλύονται, διαταράσσουν αδιαμφισβήτητα, τη σταθερότητα της περιοχής. Ιδιαίτερα σήμερα, χρονική περίοδο κατά την οποία ο ρωσοουκρανικός πόλεμος μαίνεται, η ανάγκη για ειρήνη και ισορροπία στον υπόλοιπο κόσμο, γίνεται ακόμη πιο επιτακτική. Η Ελλάδα, βάσει της θέσης της στην Ευρωπαϊκή Ένωση και του αποδεδειγμένα καθαρού ιστορικού της σε θέματα αποτροπής κρίσεων, έχει τη δυνατότητα να αποτελέσει πυλώνα σταθερότητας για την περιοχή. Ωστόσο, μόνο η ιστορία θα δείξει αν θα αποτελέσει τελικά, αγωγό ή μονωτή των κρίσεων της περιοχής.
Πηγές
Έντυπες
Mirbagheri, F. (2009). Historical Dictionary of Cyprus. Scarecrow Press.
Salim J. Μ., Lisa L. (2014). Through My Enemy’s Eyes. Authentic Publishers
Mordechai, Β. (2006). A Never-ending Conflict: A Guide to Israeli Military History. Greenwood Publishing Group
Shlamim, A. (2007). Israel and the Arab coalition in 1948. The War for Palestine. Cambridge University Press.
Ηλεκτρονικοί Ιστότοποι
Areteos. Ε. (2020). Mavi Vatan and Forward Defense. The Sinuous Journey of a Republican and Imperial Hybridization. Διαθέσιμο σε: https://www.unic.ac.cy/da/wp-content/uploads/sites/11/2020/07/Mavi-Vatan-and-Forward-Defence-Evangelos-Areteos.pdf
Selcan H., Firat K. (2019). Turkey’s Maritime Muscle Flexing Roils Eastern Mediterranean. Bloomberg. Διαθέσιμο σε: https://www.bloomberg.com/news/articles/2019-12-05/turkey-s-parliament-backs-contentious-maritime-deal-with-libya?leadSource=uverify%20wall
Σακκάς. Γ. (2014). Η κρίση του Σουέζ. Kathimerini.gr. Διαθέσιμο σε: https://www.kathimerini.gr/world/763441/i-krisi-toy-soyez/
CNN.gr. (2019). «Σάλος με αφίσα της «Γαλάζιας Πατρίδας» που εμφανίζει την Κύπρο ως τουρκική». Διαθέσιμο σε: https://www.cnn.gr/kosmos/story/167332/salos-me-afisa-tis-galazias-patridas-poy-emfanizei-tin-kypro-os-toyrkiki
UNCHR. (2022). Στατιστικά. Διαθέσιμο σε: https://www.unhcr.org/gr/%CF%83%CF%84%CE%B1%CF%84%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AC
Δρ. Σφαέλος. Π. (2023). Ο νέος ενεργειακός χάρτης στην Ευρώπη, τα Βαλκάνια και την Ανατολική Μεσόγειο. Διαθέσιμο σε: https://kedisa.gr/o-neos-energeiakos-chartis-stin-evropi-ta-valkania-kai-tin-anatoliki-mesogeio/
Μόνιμη Αντιπροσωπεία της Κυπριακής Δημοκρατίας στην Ε.Ε. 2017. Το Κυπριακό Πρόβλημα. Διαθέσιμο σε: http://www.mfa.gov.cy/mfa/PermRep/PermRep_Brussels.nsf/page32_gr/page32_gr?OpenDocument
Τσουκαλά, Ο. (2021). Ένας σύγχρονος Αττίλας … γεννιέται!. ΟΔΕΘ (odeth.eu). Διαθέσιμο σε: https://odeth.eu/ένας-σύγχρονος-αττίλας-γεννιέται/
Πηγή εικόνας Παπανικολόπουλος, Ν. (2015). Ελλάδα, θαλάσσια σύνορα και Αιγαίο. alexpolisonline.com. Διαθέσιμο σε: https://www.alexpolisonline.com/2015/10/blog-post_92.html