Γράφει ο Ηρακλής Νατσιόπουλος
Η ανάλυση των σχέσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης με την Δυτική Σαχάρα είναι ένα αρκετά δύσκολο εγχείρημα. Η μεγαλύτερη δυσκολία του εγχειρήματος είναι πως η Δυτική Σαχάρα δεν αποτελεί ένα αναγνωρισμένο κράτος από την Διεθνή Κοινότητα, αλλά έναν εδαφικό διεθνικό δρώντα με φιλοδοξία να αναγνωριστεί ως κράτος και μάλιστα με αναγνωρισμένο, ήδη, το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης του, δυνάμει του από της 27ης Νοεμβρίου του 1957 ψηφίσματός 742 της Γενικής Συνέλευσης των Ηνωμένων Εθνών. Το γεγονός αυτό συνεπάγεται ορισμένα προσκόμματα που πρέπει να αντιμετωπιστούν, ώστε να επιτευχθεί μια ερμηνεία των σχέσεων, μεταξύ ΕΕ και Δυτικής Σαχάρας. Πρώτον, υπό ποιο πρίσμα θα εξεταστούν οι εν λόγω σχέσεις και δεύτερον, ποια εργαλεία θα χρησιμοποιήσουμε για να τις αναλύσουμε.
Καθώς μέχρι σήμερα δεν έχει υπάρξει κάποια ουσιαστική πρόοδος προς την αυτοδιάθεση της περιοχής, κρίνεται πως οι σχέσεις πρέπει να ιδωθούν μέσα από τις σχέσεις της ΕΕ και του Μαρόκου. Το τελευταίο, ουσιαστικά, κατέχει την Δυτική Σαχάρα. Η Ευρωπαϊκή Πολιτική Γειτονίας είναι η καλύτερη επιλογή για να εξετάσουμε την σχέση αυτή και ,κυρίως, υπό τη περιφερειακή διάστασή της στην Μεσόγειο.
Η Πολιτική Γειτονίας της Ένωσης έχει, γενικά, ως στόχο την εμβάθυνση των σχέσεων μεταξύ των κρατών-μελών της ΕΕ και των γειτονικών αυτής κρατών, με πρωταρχικό σκοπό την ασφάλεια της Ένωσης από τις εξωτερικές απειλές και, επιπλέον, την συνεργασία σε τομείς που έχει εκχωρηθεί στην ένωση αποκλειστική ή συντρέχουσα αρμοδιότητα, όπως η εμπορική πολιτική, η πολιτικής για την ενέργεια και για το περιβάλλον. Ειδικότερα, για την Νότια -γνωστή και ως Μεσογειακή- διάσταση της προειρημένης πολιτικής, προτεραιότητα αποτελεί η εμπορική πολιτική, με απώτερο στόχο την καθιέρωση μιας ζώνης ελεύθερων συναλλαγών μεταξύ της ΕΕ και των κρατών που συμμετέχουν στην Νότια Εταιρική Σχέση. Παράλληλα, προσεγγίζονται αρκετά κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα, όπως τα ανθρώπινα δικαιώματα, η μετανάστευση και η δικαστική συνεργασία. Βασικό στοιχείο της εν λόγω πολιτικής της ΕΕ είναι η αιρεσιμότητα, δηλαδή η παροχή οικονομικής -κυρίως, αλλά όχι αποκλειστικώς-βοήθειας στις παραμεσόγειες χώρες με την παράλληλη προώθηση μεταρρυθμίσεων εκ μέρους των τελευταίων.
Η πιο εξελιγμένη θεσμική πλαισίωση της Νότιας Εταιρικής Σχέσης, περιλαμβάνει την Ένωση για την Μεσόγειο (ΕγΜ), μετεξέλιξη της Διαδικασίας της Βαρκελώνης, μια Ένωση Γαλλικής πρωτοβουλίας και εμπνεύσεως, που έλαβε σάρκα και οστά στην εν Παρισίοις Σύνοδο Κορυφής, τον Ιούλιο του 2008. Μέλη της είναι οι 27 (τότε 28) Χώρες της ΕΕ και 15 Μεσογειακές Χώρες[1]. Ακόμα, η Λιβύη έχει καθεστώς Παρατηρητή, ενώ ο Αραβικός Σύνδεσμος συμμετέχει από το 2008 και έκτοτε σε όλες τις συνεδριάσεις. Ταυτοχρόνως, έχουν προβλεφθεί τα κατάλληλα όργανα, στα οποία λαμβάνουν χώρα οι επίσημες εργασίες της ΕγΜ, όπως η σύνοδος των αρχηγών κρατών και κυβερνήσεων που συνέρχεται ανά διετία.
Ιδιαίτερες σχέσεις στο πλαίσιο της πολιτικής καλής γειτονίας έχουν αναπτύξει η ΕΕ με το Μαρόκο σε διμερές επίπεδο. Αναλυτικότερα, η ΕΕ με το Μαρόκο υπέγραψαν συνθήκη Σύνδεσης η οποία τέθηκε σε ισχύ το 2000 και, δυνάμει της οποίας, δημιουργήθηκε μια Ζώνη Ελεύθερων Συναλλαγών (ΖΕΣ), η οποία αρχικά αφορούσε τα βιομηχανικά προϊόντα, ενώ αργότερα, το 2012, κατόπιν νέας συμφωνίας, η ΖΕΣ επεκτάθηκε και στα αγροτικά προϊόντα και στα προϊόντα αλιείας. Επιπλέον, περιλαμβάνει την απελευθέρωση των συναλλαγών, κοινούς κανόνες ανταγωνισμού, δικαίωμα εγκατάστασης επιχειρήσεων και παροχής υπηρεσιών και πολιτική και οικονομική συνεργασία. Το 2012, επίσης, βάσει ενός πρόσθετου πρωτοκόλλου θεσπίστηκε κι ένας μηχανισμός επίλυσης διαφορών.
Ωστόσο, η διμερής αυτή σχέση μεταξύ Μαρόκου και ΕΕ έχει να αντιμετωπίσει ορισμένα προβλήματα, τα οποία είναι ένθετα του προβλήματος της Δυτικής Σαχάρας. Αρχικά, αποτελεί εύλογο ερώτημα το κατά πόσο η συνθήκη αυτή ανταποκρίνεται στους διακηρυγμένους στόχους της Ένωσης για την Μεσόγειο και, πιο συγκεκριμένα, στον αμοιβαίο σεβασμό των δικαιωμάτων του ανθρώπου όταν το Μαρόκο δεν δέχεται την αυτοδιάθεση του λαού των Σαχράουι και συστηματικά καταπατά τα δικαιώματα αυτών των ανθρώπων. Αυτές οι αρχές[2], εξάλλου, αποτελούν-κατά τον Joseph Nye- την ήπια ισχύς της Ευρωπαϊκής Ένωσης και η τελευταία, επίσης, τις αναφέρει σε κάθε κείμενο της, προβάλλοντάς τες διεθνώς. Επιπροσθέτως, ζήτημα αποτελεί και το κατά πόσο μπορεί η συμφωνία να περιλαμβάνει τα προϊόντα προέλευσης και καταγωγής Δυτικής Σαχάρας, καθώς είναι αναγνωρισμένος ως λαός που μάχεται σε εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα, σύμφωνα με την Διεθνή Κοινότητα. Βέβαια δεν έχει ξεκαθαριστεί το κατά πόσον ισχύει για τους λαούς αυτούς η αρχή του Διεθνούς Δικαίου “res inter alios acta”.
Αναφορικά με το πρώτο ζήτημα, αποτελεί ένα από τα πιο συζητημένα ζήτημα στις διεθνείς σπουδές. Συνοπτικά και επικεντρωμένο στην περίπτωση της ΕΕ, δίλλημα αποτελεί αν η Ένωση- κατά την χάραξη και εκτέλεση της “εξωτερικής πολιτικής” της- πρέπει να προτάσσει την κανονιστική της ισχύ, έχοντας ως γνώμονα το διεθνές δίκαιο και τις αξίες, δοθείσης και της σημασίας που αποδίδει η ίδια σε αυτές. Κατά μια άλλη άποψη, η πολιτική της οφείλει να υπαγορεύεται από τα συμφέροντα της, στο στενό νοούμενο πλαίσιο του “Raison d’État”, τηρουμένων, πάντοτε, των αναλογιών και των περιορισμών που επιβάλλει η sui generis μορφή της. Η Ευρωπαϊκή Ένωση, στην περίπτωση της διμερούς της σχέσης με το Μαρόκο, δοθέντος πως τα οικονομικά οφέλη από την μεταξύ τους εταιρική σχέση είναι υπολογίσιμα[3], αλλά και η συνεργασία τους σε τομείς όπως η διαχείριση της παράνομης μετανάστευσης, αμοιβαία επωφελής, φαίνεται να δίνει προτεραιότητα στα οικονομικά μεγέθη έναντι των αξιών και των αρχών.
Δεν πρέπει, ωστόσο, σε καμία περίπτωση να παραγνωρίσουμε και να υποβαθμίσουμε το γεγονός πως η λεκάνη της Μεσογείου φαίνεται να είναι η μοναδική περιφέρεια-ή έστω υπό- περιφέρεια-στην οποία η ΕΕ μπορεί να ασκήσει σημαντική επιρροή. Ο ανταγωνισμός, επίσης, με άλλες δυνάμεις που δραστηριοποιούνται στην περιοχή και φιλοδοξούν να πράξουν το ίδιο και να αποκομίσουν κέρδη, σε συνδυασμό με την περιορισμένη γκάμα μέσων που έχει-ελλείψει αμιγώς ενωσιακών στρατιωτικών μέσων, καίτοι υπάρχει η ΚΕΠΠΑ- καθιστά επιτακτική την γρήγορη και ευέλικτη δράση της ΕΕ, οδηγώντας την να παραγκωνίσει τις αξίες στον βωμό των συμφερόντων της.
Αναφορικά με το δεύτερο ζήτημα, αξίζει να αναφερθεί πως απασχόλησε αρκετές φορές το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η τελευταία εκδοθείσα απόφαση από το ΔΕΕ είναι η C-104/16 της 21ης Δεκεμβρίου του 2016. Η απόφαση αυτή αφορά αίτηση αναιρέσεως της απόφασης Τ-512/12 της 10ης Δεκεμβρίου του 2015 του ΔΕΕ εκ μέρους του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ευσυνόπτως- και ίσως απλουστευτικά-, όσον αφορά την πρώτη υπόθεση, το Δικαστήριο αποφάνθηκε πως η συμφωνία μεταξύ ΕΕ και Μαρόκου έχει εφαρμογή και στα προϊόντα προελεύσεως Δυτικής Σαχάρας, ακυρώνοντας, κατόπιν προσφυγής της Επιτροπής, την προγενέστερη απόφαση του. Μάλιστα σε μια προσπάθεια να βαδίσει την μέση οδό, ισχυρίστηκε πως από το εμπόριο με την ΕΕ έχουν άμεσα οικονομικά οφέλη οι Σαχράουι, δια της εμπορίας των αγαθών τους. Και η απόφαση του δικαστηρίου, λοιπόν, συμπλέει με την πολιτική της Ένωσης επί του ζητήματος.
Το ζήτημα της Δυτικής Σαχάρας, υπό το πρίσμα της πολιτικής της ΕΕ στο εν λόγω θέμα, συνδυαστικά με την Μεσογειακή διάσταση της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Γειτονίας, μας δίνουν την αφορμή να στοχαστούμε, γενικότερα, την διεθνή θέση της ΕΕ και την πολιτική της στην Μεσόγειο, ειδικότερα. Αν κύριος στόχος, λοιπόν, της Εξωτερικής Πολιτικής ενός διεθνούς δρώντος είναι η μεγιστοποίηση των κερδών και η ελαχιστοποίηση του κόστους, σε μια ανάλυση κόστους-οφέλους, η Νότια Διάστασης της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Γειτονίας έχει να επιδείξει ορισμένα επιτεύγματα. Το κυριότερο εξ αυτών είναι τα οικονομικά οφέλη που προκύπτουν από τις συμφωνίες με τους παραμεσόγειους εταίρους , τα οποία αξιολογούνται ως ικανοποιητικά.
Έχοντας υπόψιν μας το παράδειγμα του Μαρόκου και το ζήτημα της Σαχάρας, μας επιτρέπεται να εξαγάγουμε, ορισμένα συμπεράσματα για την εξωτερική δράση της ΕΕ. Η δράση αυτή μπορεί να ιδωθεί ως ένα δίπολο: από την μια πλευρά υπάρχουν οι αξίες της, από την άλλη τα -ωφελιμιστικώς οριζόμενα-συμφέροντά της. Στην περίπτωση της Δυτικής Σαχάρας, η πλάστιγγα φαίνεται να γέρνει προς την δεύτερη πλευρά. Ωστόσο, κρίνεται αναγκαίο να αναφερθούν και οι περιορισμοί που επιβάλλουν αυτήν την πολιτική επιλογή. Πρώτον-και πιθανώς κυριότερο-, η λεκάνη της Μεσογείου φαίνεται να είναι η μοναδική που η ΕΕ μπορεί να έχει φιλοδοξίες περιφερειακού “καθοριστικού παίκτη”. Επιπλέον, οι δομικές αδυναμίες της ΕΕ, όπως η δυσκολία συντονισμού των κρατών-μελών και οι ετερόκλητες μεταξύ τους θέσεις, καθώς και η περιορισμένη γκάμα πόρων της, πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπόψιν. Τέλος,η ανάπτυξη ταυτόχρονης δράσης και άλλων κρατών, όπως η Κίνα και η Ρωσία, στην περιοχή περιορίζουν τα περιθώρια δράσης της ΕΕ. Τα ανωτέρω δεν επιτρέπουν στην ΕΕ να παραγκωνίσει τα συμφέροντά της στο όνομα των αξιών, αλλά αντιθέτως επιβάλλεται ενίοτε χρησιμοθηρική χρήση τους.
Βιβλιογραφία
Σπύρος Μπλακούβος-Δημήτρης Μπουραντώνης-Παναγιώτης Τσάκωνας, Εξωτερικές Σχέσεις της ΕΕ, εκδόσεις Σιδέρης, Αθήνα, Νοέμβριος 2019
Joseph Nye, Ήπια Ισχύς, Το μέσο επιτυχίας στην παγκόσμια πολιτική, εκδ. Παπαζήσης, Αθήνα, 2005
Κρίστοφερ Χιλλ, Η Εξωτερική Πολιτική τον 21ο αιώνα, εκδ. Προοπτικές, 2020
European Commission, Joint communication to the European Parliament, The Council, The European Parliament, The European Economic and Social Committee and the committee of the Regions Brussels, 18.11.2015 διαθέσιμος σε: https://ec.europa.eu/neighbourhood-enlargement/sites/near/files/neighbourhood/pdf/key-documents/151118_joint-communication_review-of-the-enp_en.pdf (τελευταία πρόσβαση 28/06/2021)
European Commission, Policy, Countries and Regions, Morocco, EU, διαθέσιμο εδώ: https://ec.europa.eu/trade/policy/countries-and-regions/countries/morocco/ (τελευταία πρόσβαση 15/06/2021)
Ευρωπαϊκό Δικαστήριο, 21/12/2016, Απόφαση C‑104/16 P, διαθέσιμη σε: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX:62016CJ0104_SUM (τελευταία πρόσβαση 07/07/2021)Πηγή Εικόνας: https://www.ceps.eu/ceps-publications/eu-morocco-cooperation-readmission-borders-and-protection-model-follow/
[1] Αλβανία, Αλγερία, Βοσνία και Ερζεγοβίνη, Αίγυπτο, Ισραήλ, Ιορδανία, Λίβανο, Μαυριτανία, Μαυροβούνιο, Μονακό, Μαρόκο, Παλαιστίνη, Συρία Τυνησία και Τουρκία. Η δε συμμετοχή της Παλαιστίνη δεν επηρεάζει τις θέσεις των κρατών αναφορικά με το καθεστώς της.
[2] Ως αξίες της ΕΕ νοούνται αυτές που αναφέρονται στο άρθρο 2 της ΣΕΕ: “Η Ένωση βασίζεται στις αξίες του σεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, της ελευθερίας, της δημοκρατίας, της ισότητας, του κράτους δικαίου, καθώς και του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, συμπεριλαμβανομένων των δικαιωμάτων των προσώπων που ανήκουν σε μειονότητες[…]”.
[3] Για λεπτομέρειες βλέπε https://ec.europa.eu/trade/policy/countries-and-regions/countries/morocco/..