Γράφει η Ερίλντα Γκόγκα
Το ζήτημα της διεύρυνσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.) προς τα Βαλκάνια αποτελεί ένα από τα θέματα που βρίσκεται πάντα στις συζητήσεις των ευρωπαίων πολιτικών προσώπων. Παρόλα ταύτα, η διαδικασία της Βαλκανικής διεύρυνσης προχωρά με πολύ αργά βήματα τα τελευταία 20 χρόνια, θέτοντας έτσι εύλογα το ερώτημα για το αν εν τέλει είναι εφικτή μια τέτοια κίνηση από πλευράς της Ε.Ε. . Σκοπός του συγκεκριμένου άρθρου είναι να απαντήσει στο παραπάνω ερώτημα, μέσα από τη διερεύνηση των ευρωπαϊκών πολιτικών στον τομέα της περιφερειακής ανάπτυξης αλλά και των πολιτικών τεκταινόμενων στα κράτη-μέλη τα τελευταία χρόνια.
Η διεύρυνση της Ε.Ε. προς τα κράτη της Βαλκανικής χερσονήσου τέθηκε πρώτη φορά το 2003 στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο και Διάσκεψη Κορυφής που διεξήχθη στη Θεσσαλονίκη. Εκεί, η Ευρωπαϊκή Ένωση έθεσε τις βάσεις για τη σύσφιξη των σχέσεων μεταξύ της Ένωσης και των κρατών των Δυτικών Βαλκανίων. Συγκεκριμένα, η Αλβανία, η Βοσνία και Ερζεγοβίνη, η Κροατία, η Σερβία, το Μαυροβούνιο και η -τότε- ΠΓΔΜ , νυν Βόρεια Μακεδονία είχαν και επίσημα προοπτική ένταξης στην Ε.Ε. . Για να γίνει αυτό εφικτό τα κράτη αυτά θα έπρεπε να πληρούν τα κριτήρια που είχαν τεθεί στα προηγούμενα Ευρωπαϊκά Συμβούλια της Φέιρα και της Κοπεγχάγης, ενώ παράλληλα η Ε.Ε. ανακοίνωσε τους τρόπους στήριξης από πλευράς της για την επίτευξη των στόχων από τα προς ένταξη κράτη των Δυτικών Βαλκανίων. Σκοπός αυτών των μέτρων ήταν η ταχεία ανάπτυξη των κρατών σε επίπεδο θεσμικό, οικονομικό και κοινωνικό ώστε να μπορέσουν να ανταπεξέλθουν ως κράτη μέλη της ΕΕ.
Από την πλευρά των Βαλκανικών κρατών, η προοπτική της ευρωπαϊκής ένταξης αποτελούσε για τις περισσότερες εξ αυτών κύρια προτεραιότητα για την αποτίναξη των κατάλοιπων της εποχής του Ψυχρού Πολέμου. Με τη λήξη του Συμβουλίου της Θεσσαλονίκης, οι χώρες αυτές επωφελήθηκαν από την οικονομική ενίσχυση της Ε.Ε. ώστε να προβούν στις απαραίτητες μεταρρυθμίσεις. Αυτό αποτέλεσε μια ανάσα για τα αναπτυσσόμενα κράτη αλλά και ένα σημαντικό κίνητρο για να προβούν στις προαπαιτούμενες μεταρρυθμίσεις.
Σήμερα από τα κράτη που πήραν το πράσινο φως το 2003, κανένα δεν αποτελεί κράτος-μέλος της Ε.Ε. . Η Σερβία και το Μαυροβούνιο βρίσκονται στο στάδιο των ενταξιακών διαπραγματεύσεων από το 2014 και 2012 αντίστοιχα, ενώ η Αλβανία και η Βόρεια Μακεδονία έχουν καταφέρει να λάβουν το καθεστώς της υποψήφιας χώρας και να εγκριθεί η έναρξη των ενταξιακών διαπραγματεύσεων. Από την άλλη, η Βοσνία Ερζεγοβίνη και το Κόσοβο αποτελούν εν δυνάμει υποψήφια κράτη προς ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Για πολλούς, η βραδυκίνητη πορεία των ενταξιακών διαδικασιών αποδεικνύει την απροθυμία των Ευρωπαϊκών θεσμών να προχωρήσουν προς την ένταξη των χωρών αυτών, και για άλλους, αποδεικνύεται η απροθυμία των υποψήφιων κρατών να υλοποιήσουν τις απαραίτητες μεταρρυθμίσεις ώστε να προχωρήσουν στην ένταξη.
Ένα από τα κύρια αίτια που θα μπορούσαν να εξηγήσουν τη επιβράδυνση της ένταξης είναι η κόπωση της διαδικασίας της διεύρυνσης της Ε.Ε. (enlargement fatigue). Πολλοί αναλυτές, όπως ο John O’ Brennan, έκαναν λόγο για το “enlargement fatigue” μετά την επέλαση της οικονομικής κρίσης του 2008 στον ευρωπαϊκό χώρο. Συγκεκριμένα, ο O’ Brennan υποστηρίζει πως η οικονομική δυσχέρανση των περισσότερων ευρωπαϊκών κρατών αλλά και της Ε.Ε. ως πολιτικής και οικονομικής οντότητας, ανέδειξαν τις δυσκολίες που θα αντιμετώπιζε η Ένωση με την πιθανή ένταξη και άλλων κρατών. Για το λόγο αυτό, πολλές ευρωπαϊκές κυβερνήσεις προέβησαν σε δηλώσεις κατά της διεύρυνσης, αντ’ αυτού η Ε.Ε. θα έπρεπε να επικεντρώνεται στην επίλυση των προβλημάτων των υφιστάμενων κρατών μελών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η άσκηση βέτο από την Γαλλία για την έναρξη των ενταξιακών διαπραγματεύσεων για την Αλβανία και την Βόρεια Μακεδονία.
Στον αντίποδα των αντιθέσεων σε κρατικό επίπεδο, η Ε.Ε. προέβη στην ανακοίνωση της Νέας Στρατηγικής για τα Δυτικά Βαλκάνια το 2018. Η Νέα Στρατηγική περιλάμβανε τη διαβεβαίωση από πλευράς της Ε.Ε. προς τις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων για την επικείμενη ένταξή τους στην Ένωση αλλά και την επισήμανση της αναγκαιότητας των μεταρρυθμίσεων κυρίως στον τομέα του κράτους δικαίου και της καταπολέμησης της διαφθοράς. Μολονότι η Νέα Στρατηγική φαίνεται να στηρίζει πλήρως τη διεύρυνση της Ένωσης, τίθεται παράλληλα και το ζήτημα της δυνατότητας της ίδιας της Ένωσης να ενσωματώσει τα υποψήφια νέα κράτη-μέλη σε σχέση με την ιδία εμβάθυνση των υφιστάμενων κρατών-μελών. Μάλιστα στο κείμενο της Νέας Στρατηγικής δίνεται ένα χρονοδιάγραμμα ένταξης των υφιστάμενων υποψήφιων χωρών, το οποίο περατώνεται το έτος 2025. Κατά πολλούς αναλυτές και μετά τα δεδομένα της πανδημίας του COVID-19, ένα τέτοιο σενάριο φαντάζει ουτοπικό, αφήνοντας τα κράτη σε αναμονή για περισσότερο καιρό.
Σε επίπεδο κρατικό, οι χώρες των Δυτικών Βαλκανίων οραματίζονται την ένταξη στην Ε.Ε. ως τη «Γη της Επαγγελίας» αλλά η πολιτική αστάθεια των περισσότερων εξ αυτών διαμηνύει το μακρύ δρόμο που έχουν να κάνουν έως ότου είναι έτοιμα για την πλήρη ένταξή τους. Η παραίτηση του πρωθυπουργού της Βόρειας Μακεδονίας, Ζόραν Ζάεφ, αλλά και η επεκτατική πολιτική του Βελιγραδίου για «επανένωση όλων των Σέρβων ανεξάρτητα με το που ζούνε», όπως δήλωσε ο Υπουργός εσωτερικών Aleksandar Vulin τον Ιούλιο 2021, δημιουργούν ένα κλίμα αβέβαιο. Συγκεκριμένα, το Βελιγράδι επιδιώκει την ανάμειξη και επιρροή των γειτονικών κρατών μέσω των Σερβικών εθνικών μειονοτήτων που υπάρχουν σε αυτά. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι η απειλή του Milorad Dodik, ηγέτη των Βόσνιων Σέρβων να αποχωρίσει το κόμμα του από τους κρατικούς θεσμούς της Βοσνίας, καθώς και η πιθανή αποχή του κόμματος Serb Srpska Lista από τα πολιτικό γίγνεσθαι του Κοσόβου. Όλα τα παραπάνω, σε συνδυασμό με τα υψηλά επίπεδα διαφθοράς αλλά και την κακή πορεία της δημοσιονομικής πολιτικής των χωρών των Δυτικών Βαλκανίων, καταδεικνύουν τα αδύναμα στοιχεία όσον αφορά την πιθανή ένταξή τους στην ΕΕ.
Τα ζητήματα αυτά αποτελούν σημαντικά εμπόδια για την ίδια την Ένωση, η οποία πέρα από την δημοσιονομική κρίση του 2009, είχε να αντιμετώπιση την ανθρωπιστική κρίση του 2016 με τις τεράστιες εισροές μεταναστών και προσφύγων καθώς και την υγειονομική κρίση του 2020 με την έναρξη της πανδημίας του COVID-2019. Οι παραπάνω λόγοι θα μπορούσαν να αποτελούν μια ικανή επιχειρηματολογία για να εξηγήσει κανείς την καθυστέρηση της διαδικασίας διεύρυνσης της Ε.Ε. . Παρόλα αυτά, για τους ευρωπαϊκούς θεσμούς τα Δυτικά Βαλκάνια ανήκουν στην Ε.Ε., όπως δήλωσε η Πρόεδρος της Κομισιόν Ούρσουλα Φον ντερ Λάιεν κατά τη διάρκεια της Συνόδου Κορυφής Ε.Ε.-Δυτικών Βαλκανίων στην Σλοβενία (Οκτώβριος, 2021). Η στρατηγική σημασία των Δυτικών Βαλκανίων είναι αδιαμφισβήτητη και η διασφάλιση της ειρήνης και της ασφάλειας είναι ένα από τα κύρια μελήματα για την Ευρωπαϊκή Ένωση.
Σε οικονομικό επίπεδο, η ΕΕ αποτελεί το σημαντικότερο οικονομικό και επενδυτικό εταίρο των Δυτικών Βαλκανίων. Συγκεκριμένα, στόχος της ΕΕ είναι οι επενδύσεις να φτάσουν το ύψος των 30 δισεκατομμυρίων ευρώ που θα έχουν ως αποτέλεσμα την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη των χωρών αυτών. Επιπλέον, η κατασκευή του Διαδριατικού Αγωγού Φυσικού Αερίου (Trans Adriatic Pipeline, TAP) αποτελεί μια σημαντική επένδυση που θα προσφέρει στην Ε.Ε. ενεργειακή αυτονομία. Συγκεκριμένα, το έργο αυτό θα προσφέρει τη μεταφορά φυσικού αερίου από την Κασπία Θάλασσα, η οποία θα περνά μέσω της Θράκης, της Αλβανίας και υποθαλάσσια της Αδριατικής Θάλασσας για να φτάνει στην Ιταλία και να προμηθεύει τη Δυτική Ευρώπη.
Συνοψίζοντας, τόσο η Ε.Ε. όσο και τα κράτη των Δυτικών Βαλκανίων είναι φιλικά προσκείμενα στην διεύρυνση της ένωσης. Η πολιτική αστάθεια και δυσχερής οικονομική κατάσταση των κρατών αυτών, σε συνδυασμό με τις δυσκολίες που έχει να αντιμετωπίσει η ένωση σε επίπεδο υγειονομικό και οικονομικό, δυσχεραίνουν τη διαδικασία ένταξης. Σε καμία όμως περίπτωση, δε θα μπορούσε να οριστεί ως «απατηλό όνειρο» το Βαλκανικό άνοιγμα. Αντιθέτως αποτελεί μια απτή πραγματικότητα, η οποία μπορεί να καθυστερήσει να εφαρμοσθεί, αλλά είναι στα κύρια πολιτικά σχέδια τόσο της ΕΕ όσο και των κυβερνήσεων των Βαλκανικών κρατών.
Πηγές:
Bechev, D. The Western Balkans leaving the EU dream behind. European Union | Al Jazeera, October 21, 2021. Διαθέσιμο σε: https://www.aljazeera.com/opinions/2021/10/21/the-western-balkans-leaving-the-eu-dream-behind
EWB, E. French resistance to enlargement based on internal politics and wider vision of the EU. European Western Balkans. March 26, 2021. Διαθέσιμο σε: https://europeanwesternbalkans.com/2021/03/26/french-resistance-to-enlargement-based-on-internal-politics-and-wider-vision-of-the-eu/
Χωρίς χρονοδιάγραμμα για ένταξη νέων χωρών έληξε η Σύνοδος ΕΕ – Δυτικών Βαλκανίων. Euronews. October 6, 202. Διαθέσιμο σε : https://gr.euronews.com/2021/10/06/xoris-xronodiagramma-entaki-neon-xoron-elikse-synodos-ee-dytikon-valkanion
O’Brennan, J. Enlargement fatigue and its impact on the enlargement process in the Western Balkans. The Crisis of EU Enlargement. IDEAS Special Report, 18, 36-44, 2013.
Pollet, M. Majority of French still against Balkans’ EU integration. Www.Euractiv.Com. February 5, 2021. Διαθέσιμο σε: https://www.euractiv.com/section/enlargement/news/majority-of-french-still-against-balkans-eu-integration/
Tcherneva, V. Western Balkans in trouble: Why the EU should make a new offer to the region. ECFR. November 11, 2021. Διαθέσιμο σε: https://ecfr.eu/article/western-balkans-in-trouble-why-the-eu-should-make-a-new-offer-to-the-region/
Παναγιώτης, Μ. Ντιτμίρ Μπουσάτι – Στρατηγική ήττα αν μείνουν τα Δυτικά Βαλκάνια στο περιθώριο της Ευρώπης. Ειδήσεις – νέα – Το Βήμα Online. 2021, November 17, 2021. Διαθέσιμο σε: https://www.tovima.gr/2021/11/17/politics/stratigiki-itta-an-meinoun-ta-dytika-valkania-sto-perithorio-tis-eyropis/
Σαρλ Μισέλ: Στρατηγική η σημασία των Δυτικών Βαλκανίων για την ΕΕ. naftemporiki.gr. October 1, 2021. Διαθέσιμο σε: https://www.naftemporiki.gr/story/1783875/sarl-misel-stratigiki-i-simasia-ton-dutikon-balkanion-gia-tin-eeΤα Δυτικά Βαλκάνια | Θεματολογικά δελτία για την Ευρωπαϊκή Ένωση | Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. European Parliament. October 1, 2021. https://www.europarl.europa.eu/factsheets/el/sheet/168/the-western-balkans