γράφει η Στεφανία Ζούρκα
Οι θυελλώδεις διπλωματικές σχέσεις μεταξύ ΗΠΑ και Ιράν , οι οποίες δοκιμάζονται στην πάροδο των χρόνων βρίσκονται και πάλι στο επίκεντρο των διεθνών εξελίξεων εξαιτίας της δικαστικής διαμάχης που προέκυψε με αφορμή την επιβολή πλήθους κυρώσεων από πλευράς του αμερικανού προέδρου. Συγκεκριμένα το Ιράν προσέφυγε στο Διεθνές Δικαστήριο Δικαιοσύνης ζητώντας την άρση των κυρώσεων που είναι μια ακόμη παραβίαση των διεθνών συνθηκών που έχουν υπογράψει οι δυο χώρες
Αφετηριακό σημείο της διαμάχης υπήρξε η ανακοίνωση του Ντόναλντ Τραμπ ότι οι ΗΠΑ αποσύρονται από τη συμφωνία για το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν η οποία υπεγράφη το 2015 επί προεδρείας Μπάρακ Ομπάμα, θεωρώντας την ελαττωματική και μη αποτελεσματική. Οι κυρώσεις που επέβαλε απαγόρευαν στο Ιράν να εξάγει βιομηχανικά και αγροτικά προϊόντα, να διενεργούν εισαγωγές αυτοκινήτων, αεροπλάνων και των ανταλλακτικών τους. Αποκορύφωση των κυρώσεων θα αποτελέσει η δεύτερη φάση που αναμένεται να λάβει χώρα από το Νοέμβριο και είναι σχετική με την απαγόρευση εξαγωγών πετρελαίου και φυσικού αερίου.Το Ιράν προσέφυγε στο Διεθνές Δικαστήριο Δικαιοσύνης, επικαλούμενο τις οδυνηρές επιπτώσεις των κυρώσεων , στην ήδη εξασθενημένη ιρανική οικονομία, τονίζοντας μάλιστα πως οι ΗΠΑ παραβιάζουν απροκάλυπτα τη Συνθήκη Φιλίας, Οικονομικών Σχέσεων και Προξενικών Δικαιωμάτων του 1955.
Οι νομικοί εκπρόσωποι των ΗΠΑ, επικαλούμενοι ακυρότητα της σχετικής συμφωνίας, ωστόσο, αμφισβήτησαν τη δικαιοδοσία του Δικαστηρίου επί της συγκεκριμένης υποθέσεως, θεωρώντας την «αβάσιμη». Το Δικαστήριο εντούτοις δικαίωσε το Ιράν με την απόφαση του, κρίνοντας πως οι κυρώσεις έχουν όντως αρνητικό αντίκτυπο στην ιρανική πολιτική αεροπορία και οικονομία, συνιστώντας στις ΗΠΑ να χαλαρώσουν τις νέες κυρώσεις καθώς και να εγγυηθούν ότι σε καμία περίπωση δε θα έχουν οι τελευταίες ουδεμία επίπτωση στην ανθρωπιστική βοήθεια. Με την έκδοση της απόφασης στις αρχές του Οκτωβρίου ο υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ αποδοκίμασε για άλλη μια φορά τη δικαστική νίκη της Τεχεράνης και ανακόινωσε μάλιστα πως η Ουάσινγκτον αποσύρεται και από τη διμερή συμφωνία του 1955.
Υπό το φως του Διεθνούς Δικαίου, βάσει του Καταστατικού του Διεθνούς Δικαστηρίου Δικαιοσύνης η δικαιοδοσία του τελευταίου επί της συγκέκριμένης υπόθεσης δε θα ήταν θεμιτό να αμφισβητείται ειδικά από πλευράς των ΗΠΑ.Το 1980, ενόψει της υπόθεσης του Διπλωματικού και Προξενικού Προσωπικού των ΗΠΑ στην Τεχεράνη, που είχε συγκλονίσει τη διεθνή πολιτική σκηνή, το Δικαστήριο έκρινε καταρχάς πως ενώ υπάρχει διάκριση μεταξύ νομικων και πολιτικών διαφορών, είναι ανέφικτο μια νομική διαφορά να μην προκύπτει στο πλαίσιο πολιτικών και διπλωματικών διαφορών και πως δεν αποκλείεται η δικαιοδοσία του σε αυτή την περίπτωση, απαντώντας στις ενστάσεις του Ιράν, που είχαν το ίδιο περιεχόμενο με τις τωρινές ενστάσεις των ΗΠΑ.Μάλιστα, η εκδίκαση της υπόθεσης αποτελούσε μονόδρομο για το Δικαστήριο, καθώς το Ιράν τήρησε αδιάλλακτη στάση σε κάθε στάδιο της διαδικασίας.Νομολογιακά επίσης, το Δικαστήριο θεμελίωσε τη δικαιοδοσία του στην αντίστοιχη συνυποσχετική ρήτρα που προβλεπόταν στο άρθρο 21 της συνθήκης του 1955. Βέβαια, το Δικαστήριο δέχθηκε και ως βάσεις αρμοδιότητας τις δυο Συνθήκες της Βιέννης (1961 και 1963), τις οποίες οι ίδιες οι ΗΠΑ πρότειναν.
Είναι άξιο απορίας επομένως ως προς το ζήτημα της αρμοδιότητος και δικαιοδοσίας , το γεγονός ότι οι ΗΠΑ εμμένουν στην αμφισβήτηση της για το Δικαστήριο, τη στιγμή που σε βάθος χρόνου το τελεταίο έχει αποφανθεί για το ίδιο ζήτημα όταν η ιρανική πλευρά ήταν εκείνη η οποία αμφισβητούσε ζητήματα δικαιοδοσίας. Από την άλλη πλευρά, όμως, το Δικαστήριο όντας εξοπλισμένο με την αρμοδιότητα της αρμοδιότητας ( Κompetenz Kompetenz) αποφαίνεται το ίδιο επί αρμοδιότητας σε οποιοδήποτε στάδιο της δίκης, ωστόσο οφείλει να αρνηθεί τη δωσιδικία εφόσον υπάρχουν ενδείξεις ότι τα κράτη που έχουν μια εκκρεμή διαφορά δεν προτίθενται να αποδεχθούν την αρμοδιότητα του. Κάτι τέτοιο φυσικά δε συνέβη από πλευράς των Ηνωμένων Πολιτειών , ούτε μπορεί να συναχθεί από τη συμπεριφορά των νομικών αντιπροσώπων τους. Η απόφαση εν τέλει του Δικαστηρίου είναι δεσμευτική αν και δεν υπάρχει η δυνατότητα επιβολής της στις ΗΠΑ, και στην καλύτερη περίπτωση θα έχει περιορισμένη εφαρμογή.
Κρίνεται σε αυτό το σημείο θεμιτή η σύντομη παρουσίαση των αλλεπάλληλων διπλωματικών σχέσεων των δύο χωρών με την πάροδο του χρόνου, καθώς τα νομικά ζητήματα που προκύπτουν, ως επί το πλείστον, είναι το απόσταγμα αντιπαραθέσεων που εμφανίζονται σε πολιτικό πλαίσιο. Συχνά λησμονείται πως ανατρέχοντας στο χρόνο οι σχέσεις μεταξύ Ιράν και ΗΠΑ θα μπορούσαν να έχουν τις καλύτερες δυνατές προοπτικές δεδομένης της προσπάθειας αυντονόμησης από την αποικιοκρατική πολιτική που ασκούσε το Ηνωμένο Βασίλειο στην μέχρι την αυγή του 19ου αιώνα. Στη συνέχεια αρκετές δραστηριότητες Αμερικανών πολιτών που κατέστησαν ακραιφνείς θιασώτες του εκδημοκρατισμού και της θέσπισης του Συντάγματος στην τότε επονομαζόμενη Περσία, καλλιέργησαν ένα θετικό κλίμα, το οποίο βασιζόταν στην εύλογη πεποίθηση της προάσπισης μιας κοινής κατευθυντήριας γραμμής έναντι της έντονης ανάμιξης δυνάμεων όπως η Ρωσία και η Βρετανία. Ωστόσο το χρονικό αυτό διάστημα δεν ήταν επαρκές και ικανό για να τεθούν οι στέρεες και επιθυμητές βάσεις σε μια γόνιμη διπλωματική σχέση Ανατολής-Δύσης. Το πραξικόπημα του 1953 στο Ιράν, που ανέτρεψε τον τότε πρωθυπουργό Μοχάμεντ Μοσαντέκ, θεωρήθηκε πως ήταν υποκινούμενο, υποστηριζόμενο έστω, από τη CIA.
Μια οξεία διπλωματική κρίση ανέκυψε το 1979, όταν η αμερικανική πρεσβεία δέχθηκε σφοδρή επίθεση από Ισλαμιστές φοιτητές και αντάρτες οι οποίοι συμμετείχαν στην επανάσταση του Αγιατολλάχ Χομεϊνί, ο οποίος εγκαθίδρυσε ένα κράτος θεοκρατικό. Η κατάληψη της αμερικανικής πρεσβείας σήκωσε θύελλα αντιδράσεων από τη διεθνή κοινότητα και κυρίως από τον ΟΗΕ, χωρίς να ενεργοποιήσουν ιδιαίτερα την ιρανική εξουσία . Οι διπλωματικές επαφές τερματίστηκαν με την άρνηση του Ιράν για οποιεσδήποτε διαπραγματεύσεις και το πρόβλημα κορυφώθηκε τη στιγμή που οι καταληψίες δρούσαν πλεόν ως όργανα του κράτους. Ενώπιον του Διεθνούς Δικαστηρίου το Ιράν δεν εμφανίστηκε στην προδικασία, ούτε παρέστη στη συζήτηση. Οι ήδη τεταμένες σχέσεις δυσχεραίνουν όταν το 1980, εισβάλλει στο Ιράν το Ιράκ έχοντας την υποστήριξη των Ηνωμένων Πολιτειών. Μέχρι το 2013, η κατάσταση παρέμεινε η ίδια. Κυρώσεις, τεταμένες διπλωματικές σχέσεις, ή και ανύπαρκτες. Το Σεπτέμβριο του ίδιου έτους, ωστόσο, στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ ο τέως πρόεδρος των ΗΠΑ, Μπάρακ Ομπάμα, και ο Χασάν Ρουχανί, πρόεδρος του Ιράν, παρευρίσκονται απο κοινού αφήνοντας ανοιχτό το ενδεχόμενο μιας πρώτης συνάντησης έπειτα από ένα διάστημα 35 ετών. Φυσικά το ενδεχόμενο αυτό κατέληξε στη συμφωνία περί πυρηνικών που υπεγράφη το 2015 μεταξύ του Ιράν και ΗΠΑ, καθώς και άλλων μεγάλων δυνάμεων.
Θύελλα αντιδράσεων ξέσπασε φυσικά από πολλά κράτη ανά τον κόσμο, όπως η Κίνα, η Ρωσία και η Τουρκία, οι οποίες δήλωσαν πως θα συνεχίσουν να προμηθεύονται ιρανικό πετρέλαιο. Κάτι τέτοιο, ωστόσο, θεωρείται παρακινδυνευμένο από πολλούς επιστήμονες, οι οποίοι προβλέπουν πως από το Νοέμβριο και στο εξής θα αυξηθούν οι τιμές του πετρελαίου κατά γεωμετρική πρόοδο. Από την πλευρά της η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει φροντίσει να αποζημιωθούν ,έστω, οι ευρωπαϊκές εταιρίες οι οποίες υπέστησαν ζημία από το κύμα αμερικανικών κυρώσεων. Το κινεζικό Υπουργείο εξωτερικών αποδοκίμασε χαρακτηριστικά το «μακρύ χέρι της αμερικανικής δικαιοδοσίας» και στην ίδια γραμμή κινήθηκε και ο επικεφαλής του γερμανικού εμπορικού επιμελητηρίου BGA, υπογραμμίζοντας πως είναι απαράδεκτο να εφαρμόζεται η αμερικανική νομοθεσία πέρα από την επικράτειά της.
Έπειτα από μια αναφορά στη νομική διαφορά που πρόσφατα προέκυψε, ταυτόχρονα με μια περιληπτική παρουσίαση διπλωματικών και πολιτικών αλληλεπιδράσεων με την πάροδο των χρόνων, καθίσταται φανερό πως η συνέπεια που έχουν να επιδείξουν τα δυο κράτη αυτά προς τις επιταγές του διεθνούς δικαίου, η έστω μη επιθετική συμπεριφορά αμφοτέρων, και η συμμόρφωση με τις αποφάσεις του Διεθνούς Δικαστηρίου Δικαιοσύνης θα είναι και καθοριστική για τις μετέπειτα εξελίξεις στη διεθνη πολιτική και διπλωματική σκακιέρα.
ΠΗΓΕΣ-ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Κώστας Χατζηκωνσταντίνου, Χαράλαμπος Αποστολίδης, Μιλτιάδης
Σαρηγιαννίδης – Θεμελιώδεις Έννοιες στο Διεθνές Δημόσιο Δίκαιο- Β’
Έκδοση (Εκδόσεις Σάκκουλα, 2014)
Εμμανουήλ Ρούκουνας, Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο ( Αθήνα: Νομική
Βιβλιοθήκη, 2011 )
Εφημερίδα « Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ»
Washington Post
Ιnternational Court of Justice (ICJ) Reports 1980, 1996