Γράφει ο Κωνσταντίνος Ταξιάρχης Μπόνης
Η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι ένας sui generis, ιδιόρρυθμος οργανισμός. Δεν είναι αμιγώς κράτος, ομοσπονδία, συνομοσπονδία ή διεθνής οργανισμός. Δίκαια έχει χαρακτηριστεί ως «Πολιτικό Αντικείμενο Αγνώστου Ταυτότητος» από τον Jacques Delors (Secretary General of the Commission, 1985, p.8). Άλλοι πάλι την αποκαλούν «πολιτική» (Dûchene, 1973, p.19) ή και «κανονιστική δύναμη» (Manners, 2002, p.236), με την έννοια ότι δεν επιβάλλεται στο διεθνές σύστημα μέσω κυρωτικών/στρατιωτικών μηχανισμών. Αντίστοιχα και η πορεία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, είναι ιδιόρρυθμη και μη γραμμική. Η «ευρωπαϊκή ολοκλήρωση», αναφέρεται στην τελική διαδικασία, όπου γνησίως κρατικές πολιτικές (λ.χ. εξωτερική πολιτική, οικονομία, ενέργεια κ.α.) έχουν εκχωρηθεί από κοινού με άλλα κράτη, σε έναν υπερεθνικό πολιτικό οργανισμό (Peterson, 2002, pp. 4923-4925). Οι πολιτικοί επιστήμονες έχουν αναπτύξει μία σειρά από τέτοιου είδους θεωρίες, που προσεγγίζουν το φαινόμενο της ολοκλήρωσης με αρκετά διαφορετικό τρόπο. Η παρούσα ανάλυση θα εξετάσει τη θεωρία του διακυβερνητισμού, στις κυριότερές του μορφές.
Ο Διακυβερνητισμός, ως “σχολή” Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης υιοθετεί τις απόψεις του Ρεαλισμού στις Διεθνείς Σχέσεις. Κύριος εκπρόσωπός του, ήταν ο Stanley Hoffman, Γάλλος ιστορικός και πολιτικός επιστήμων. Οι διακυβερνητιστές βλέπουν τα κράτη ως κυρίαρχους δρώντες στην ευρωπαϊκή πολιτική. Επειδή είναι πλήρως ορθολογικά, τα κράτη για αυτό αποκαλούνται «μαύρα κουτιά». Δρουν σε καθεστώς πλήρους αναρχίας και στόχος τους είναι η επιβίωση, που επιτυγχάνεται μέσω της προάσπισης των συμφερόντων τους (Verdun, 2020). Σ’ αυτό το σημείο μπορούμε να επισημάνουμε, βέβαια, ότι τα κράτη διαπραγματεύονται για την λήψη των αποφάσεων στα κατ’ εξοχήν διακυβερνητικά όργανα, τουτέστιν στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο και στο Συμβούλιο της ΕΕ. Η ασφάλεια, η κρατική κυριαρχία και το δόγμα της αυτοβοήθειας είναι το τρίπτυχο που εν γένει προσδιορίζει την πορεία των κρατών και είναι εξωγενώς προσδιορισμένο λόγω της αναρχίας, της απουσίας δηλαδή μίας παγκόσμιας ρυθμιστικής αρχής που να εγγυάται την τάξη, τη δικαιοσύνη, την ασφάλεια. Το τρίπτυχο αυτό, θα καταφανεί καλύτερα με την γεωπολιτική ανάλυση της δημιουργίας της ΕΚΑΧ, που πολλές φορές αγνοείται για να δοθεί έμφαση στα ομοσπονδιακά χαρακτηριστικά της Ένωσης[1]. Κάτι τέτοιο, όμως, είναι λάθος να γίνεται καθώς μέχρι στιγμής, η ΕΕ, αλλά και οι Ευρωπαϊκές Κοινότητες (πριν το 1993), έχουν αδύναμα ομοσπονδιακά χαρακτηριστικά, που δεν μοιάζουν σε τίποτα με τα εγγενώς ομοσπονδιακά κράτη-μέλη της, κράτη σαν την Γερμανία ή το Βέλγιο (Moravcsik, 2017, p.186).
Γεωπολιτικά ομιλώντας, η ασφάλεια της ευρωπαϊκής ηπείρου εξασφαλίζεται με την υπερεθνική διαχείριση των αποθεμάτων άνθρακα και χάλυβα, απαραίτητα για την κινητοποίηση οποιασδήποτε πολεμικής μηχανής. Όλη η Ευρώπη, έχει νωπές μνήμες από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Κανείς δεν θα ήθελε μία ανεξέλεγκτη Γερμανία, μία Γερμανία που μέσω των φυσικών της πόρων θα μπορούσε να ετοιμάσει σταδιακά έναν νέο πόλεμο. Η υπερεθνική διαχείριση στην ουσία, έβαλε τέλος σε όποιες υπόνοιες υπήρχαν για την αναθέρμανση του Γερμανικού ρεβανσισμού. Επίσης, η κυριαρχία των ευρωπαϊκών κρατών δεν υποβαθμίστηκε ιδιαίτερα με την ΕΚΑΧ, σε αντίθεση με μεταγενέστερες συνθήκες που προώθησαν την ειδική πλειοψηφία έναντι της ομοφωνίας. Τα ίδια τα κράτη είχανε προτάξει ως συμφέρον τους να συνεργαστούν σε τομείς χαμηλής πολιτικής (τελωνειακή ένωση, ανταγωνισμός). Τέλος, το δόγμα της αυτοβοήθειας, τρίτος πυλώνας του διακυβερνητισμού, δεν έρχεται από την Ευρώπη, αλλά από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού δια μέσω του NATO. Όποιες ευρωπαϊκές προσπάθειες έγιναν για ευρωπαϊκή αυτονομία στον τομέα της αμύνης ναυάγησαν, με γνωστότερη την αποτυχία της επικύρωσης της Ευρωπαϊκής Αμυντικής Κοινότητας το 1954. Η ΕΑΚ θα είχε παρόμοια δομή με την Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα και θα απαιτούσε υπερεθνικό συντονισμό του εν δυνάμει ευρωπαϊκού στρατού. Η υπερεθνικότητα αυτή, ‘φόβισε” την Γαλλία της στρατηγικής αυτονομίας και του αμυντικού ακτιβισμού, με αποτέλεσμα να απορρίψει την συνθήκη της ΕΑΚ στη Γαλλική Εθνοσυνέλευση (Nello, 2011, p.20).
Ουσιαστικά, η Ευρώπη του ’50, που ήταν εξαρτημένη οικονομικά (μέσω του σχεδίου Marshall) και στρατιωτικά, αναγκαστικώς, από τις ΗΠΑ, δεν αποτελούσε στρατηγικό κίνδυνο για τις τελευταίες. Η ΕΕ έπρεπε να είναι τόσο ενωμένη για να αποκρούσει την ΕΣΣΔ, αλλά και τόσο από-ενωμένη ώστε να μην απειλήσει την πρωτοκαθεδρία των ΗΠΑ. Κοινώς, η ΕΕ σχηματίστηκε, κυρίως, επειδή τα ίδια τα ευρωπαϊκά κράτη, κυρίαρχοι «παίκτες» της διεθνούς σκηνής κατά τον Διακυβερνητισμό, το επιθυμούσαν. Βέβαια καθοριστική ήταν και η – έστω – έμμεση έγκριση των ΗΠΑ στη πρωτόλεια προσπάθεια των 6 -αρχικά- Ευρωπαϊκών κρατών.
Ο Διακυβερνητισμός, πέρα από τη γεωπολιτικό υπόβαθρο της ΕΚΑΧ, μπορεί να ερμηνεύσει, επίσης, πολιτικές, σαν αυτές του στρατηγού Charles de Gaulle, που απείλησε την συνοχή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, κατά τη δεκαετία του ΄60. Από τη “Force de Frappe”, τα αποτυχημένα – εκ του αποτελέσματος – σχέδια Fouchet, “διάδοχα” της ΕΑΚ, έως και το veto για την αλλαγή της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής, που οδήγησε στην κρίση της «κενής καρέκλας», όλες οι πολιτικές του είχαν έντονο διακυβερνητικό σκεπτικό. Ο De Gaulle ήθελε να ανακτήσει την φήμη της Γαλλίας, που είχε ταλαιπωρηθεί κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι έννοιες της εθνικής κυριαρχίας και της εθνικής συνείδησης ήταν απούσες και έπρεπε να επανέλθουν στο προσκήνιο. Ήθελε η Γαλλία να ήταν στο προσκήνιο των εξελίξεων και πρωτοστατώντας εκείνη στη δημιουργία μίας «Ευρώπης των εθνών» και όχι ενός «Ευρωπαϊκού έθνους» (Hoffman, 1964, pp.1-2). Η ρήση του πολιτικού επιστήμονα Stanley Hoffman (1966) ότι «αν υπάρχει ένα μέρος στον κόσμο, όπου το έθνος-κράτος θα υπερέχει, αυτό θα είναι η Δυτική Ευρώπη» (p.863), καταμαρτυρεί την έντονη διακυβερνητική χροιά της ΕΕ, την περίοδο του De Gaulle.
Το πρόβλημα του διακυβερνητισμού, όμως, είναι ότι δε μπορεί να ερμηνεύσει, την μετά-Μάαστριχτ εποχή, όπου η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση γίνεται όλο και πιο έντονη αλλά και πιο βαθιά. Επιπλέον, ο Διακυβερνητισμός δεν έτυχε εντατικής θεωρητικής ανάπτυξης, λόγω της ιδεολογικής συγγένειάς του με τον Ρεαλισμό από τις Διεθνείς Σχέσεις, όπου οι υποθέσεις εργασίας του για το διεθνές σύστημα ήταν ήδη γνωστές. Με εξαίρεση τα αμιγώς γεωπολιτικά ζητήματα ή τα ζητήματα υψηλής πολιτικής, όπως αυτό της άμυνας, της ασφάλειας, της εξωτερικής πολιτικής και της διπλωματίας, ο Νεολειτουργισμός φαίνεται να έχει προβάδισμα στην ακαδημαϊκή ερμηνεία του πολυδαίδαλου φαινομένου της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης τις πρώτες δεκαετίες του ευρωπαϊκού εγχειρήματος. Βέβαια, η ζωηρή ανταλλαγή ιδεών και απόψεων σχετικά με την πορεία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης κράτησε από τη δεκαετία του ΄50 έως τη δεκαετία του ΄60. Μετά φαίνεται ότι έχουμε μία περίοδο αποτελμάτωσης (Hoffman, 1982, p.29). Η στασιμότητα στην ανάπτυξη των θεωριών ολοκλήρωσης οφείλεται στην πρώτη μεγάλη κρίση που πέρασε η Ένωση μετά τη κατάρρευση του Bretton Woods, μιας και καμία θεωρία δεν μπορούσε να προβλέψει ότι η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση μπορεί να “παγώσει” ή να “οπισθοδρομήσει”. Επίσης, καμία θεωρία δεν μπορούσε να συμβάλει, έστω μέσω των θεωρητικών αναζητήσεών της, στην αναστροφή της κρίσης.. Η στασιμότητα αυτή, είναι γνωστή και ως «ευρωσκλήρωση» (Giersch, 1985; Awesti, 2009, pp.39-40). Το “σοκ” που πέρασε η ΕΕ, ξεπεράστηκε μετά την υπογραφή της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Πράξης το 1986, που έθεσε τα θεμέλια για μία ενιαία αγορά (Martins, 2008, p.93).
Βιβλιογραφία ανάλυσης:
Duchêne, F. (1973). The European Community and the Uncertainties of Interdependence. In M. Kohnstamm and W. Hager (eds) A Nation Writ Large? Foreign-Policy Problems before the European Community (pp. 1–21). Palgrave Macmillan, UK.
Hiscox, M.J. (2017). The domestic sources of foreign economic policies. In Ravenhill, J. (Eds), Global Political Economy (5th edition, pp. 76-108). Oxford University Press, UK.
Martins, W. (2009). Europe: I struggle, I overcome. Springer Berlin, Heidelberg.
Moravcsik, A., & Schimmelfenig, F. (2019). Liberal Intergovermentalism. In Wiener, A., Börzel, T.A., & Risse, T. (Eds), European Integration Theory (3rd edtion, pp. 64-83). Oxford University Press, UK.
Nello, S. S. (2011). The European Union: Economics, Policy and History (3rd edition). McGraw-Hill Higher Education, UK.
Awesti, A. (2017). Eurosclérose ou européanisation ? L’intégration européenne dans les années 1970 [The Myth of Eurosclerosis: European Integration in the 1970s]. In Centre international de formation européenne (Eds), L’Europe en Formation: Revue d’études sur la construction européenne et le fédéralisme. No 353-354, pp.39-53. Retrieved on 6th July 2023, from https://www.cairn.info/revue-l-europe-en-formation-2009-3-page-39.htm?contenu=article
Becker, M., & Gehring, T. (2022). Explaining EU integration dynamics in the wake of COVID-19: a domain of application approach. Journal of European Public Policy, 30(2), pp. 334-353. Retrieved on 10th July 2023, from https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/13501763.2022.2027000?journalCode=rjpp20
Benczes, I.V. (2017). Wait, see and hope: Explaining crisis management in the framework of liberal intergovernmentalism. Zeitschrift für Staats- und Europawissenschaften (ZSE), 15(4), pp. 606-626. Retrieved on 2nd July 2023, from https://www.jstor.org/stable/48572039
Giersch, H. (1985). Eurosclerosis. Institut für Weltwirtschaft (IfW Kiel). Retrieved on 5th July 2023, from https://www.econstor.eu/bitstream/10419/48070/1/025296167.pdf
Hoffman, S. (1964). De Gaulle, Europe, and the Atlantic Alliance. University of Wisconsin Press, 18(1). Retrieved on 4th July 2023, from http://www.jstor.org/stable/2705567 Hoffman, S. (1966). Obstinate or Obsolete? The fate of nation-state and the case of Western Europe. Daedalus, 95(3), pp.862-915. Retrieved on 4th July 2023, from http://www.jstor.org/stable/20027004
Hoffman, S. (1982). Reflections on the Nation-State in Western Europe Today. Journal of Common Market Studies, 21(1), pp. 21–38. Retrieved on 5th July 2023, from https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/j.1468-5965.1982.tb00637.x
Hooghe, L., & Marks, G. (2019). Grand theories of European integration in the twenty-first century. Journal of European Public Policy, 26(8), pp.1113-1133. Retrieved on 7th July 2023, from https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/13501763.2019.1569711
Manners, I. (2002). Normative Power Europe: A Contradiction in Terms?. Journal of Common Market Studies, 40(2), pp. 235–58. Retrieved on 2nd July 2023, from https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/1468-5965.00353
Peterson, J. (2001). European Integration. In Smelser, N.J., & Baltes, P.B.(Eds), International Encyclopedia of the Social & Behavioral Studies(1st edition pp.4923-4925). Retrieved on 1st July 2023, from https://www.sciencedirect.com/topics/social-sciences/european-integration
Puchala, D.J. (1971). Of blind men, elephants and international integration. Journal of Common Market Studies, 10(3), pp 267-284. Retrieved on 9th July 2323, from https://www.jstor.org/stable/2010012
Putnam, R.D. (1988). Diplomacy and Domestic Politics: The Logic of Two-Level Games. International Organization, 42(3), pp. 427-460. Retrieved on 8th July 2023, from http://www.jstor.org/stable/2706785
Schimmelfenig, F. (2018). Liberal Intergovermentalism and the crises of the European Union. Journal of Common Market Studies, (56)7, pp. 1578-1594. Retrieved on 4th July 2023, from https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/jcms.12789
Secretary-General of the Commission (1985). Bulletin of the European Communities. European Commission, 18(9), pp. 1-111. Retrieved on 2nd July 2023, from http://aei.pitt.edu/65674/
Verdun, A. (2020, August 20). Intergovernmentalism: Old, liberal and new. Oxford Research Encyclopedias. Retrieved on 6th July 2023, from https://oxfordre.com/politics/display/10.1093/acrefore/9780190228637.001.0001/acrefore-9780190228637-e-1489
Η πηγή της εικόνας βρίσκεται στο: https://euroculturer.eu/2013/11/04/introducing-6the-european-union-between-supranationalism-and-intergovernmentalism/
[1] Εδώ χρησιμοποιείται ο όρος «Ένωση», για αποφυγή κατάχρησης του λύματος «ΕΚΑΧ». Κανονικά, «Ένωση» έχουμε από την Συνθήκη της Λισαβώνας και εξής(2007/09). Ακόμα και η συνθήκη του Μάαστριχτ, που αναφέρεται και ως «Συνθήκη της Ευρωπαϊκής Ένωσης», έχει στον πρώτο της πυλώνα τις «Ευρωπαϊκές Κοινότητες» και όχι κάποια αναφορά σε «Ένωση», πλην του προοιμίου της.