Γράφει ο Ιωάννης Αντωνιάδης
Ο ενεργειακός πόλεμος, εν αντιθέσει με ότι είναι ευρέως διαδεδομένο, δεν αποτελεί μια νέα μορφή πολέμου αλλά μια εναλλακτική αφορμή ως προς την εκδήλωση της πολεμικής διαδικασίας. Aπό το στάδιο του πρωτογονισμού και κατόπιν της προπολιτικής περιόδου, οι ενεργειακές συγκρούσεις σηματοδοτούν το πολεμικό φαινόμενο και αποτελούν αφορμή ως προς την οριοθέτηση της πολεμικής. Εξάλλου ο βασικός λόγος που οι άνθρωποι διεξάγουν ενεργειακούς πολέμους από το λυκαυγές της ιστορίας μέχρι σήμερα είναι η εξασφάλιση υλικών αγαθών με στόχο την συντήρησή τους. Στη σύγχρονη εποχή και σε επίπεδο συλλογικών οντοτήτων (κρατών), το αίτημα της ολοκλήρωσης του αυθυπόστατου χαρακτήρα του ανθρώπου σε σχέση με τις ανάγκες του (επιβίωση, ασφάλεια, ευημερία), μεγενθύνεται και παγιώνεται μέσα από την εθνοκρατική διάσταση.
Στο σύγχρονο διεθνές σύστημα, η διάσταση της πλήρωσης των αναγκών, (δηλαδή η εξασφάλιση της επιβίωσης, της ασφάλειας και της ευημερίας) περνάει από το επίπεδο των όντων στο επίπεδο της κρατικής εκπροσώπησης και της συστημικής διάστασης της κρατικής λειτουργίας στη διεθνή αρένα. Αποτέλεσμα είναι τα κράτη να αξιώνουν πόρους που αποτελούν αναπόσπαστη συνθήκη διατήρησης της αυθυπαρξίας τους μέσω της οντολογικής όσμωσης τους στο διεθνές περιβάλλον. Σε αυτό το πλαίσιο οι ενεργειακοί πόροι αποτελούν διακύβευμα για τα κράτη, προκειμένου να ανελιχθούν στη διεθνή κατανομή πλούτου. Οι ενεργειακοί πόροι έχουν την ιδιότητα ότι αποτελούν μέσα εσωτερικής εξισορρόπησης για το κράτος που τους διαθέτει καθώς ενισχύουν μέρος των υλικών και άυλων συντελεστών ισχύος του. Επιπρόσθετα, η εργαλειοποίηση της ενέργειας στην υπηρεσία ενίσχυσης της θέσης ενός κράτους στη διεθνή κατανομή ισχύος αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό της έναρξης ενός ενεργειακού πολέμου. Εξάλλου, το πόσο σημαντικοί είναι οι φυσικοί πόροι φαίνεται και από τα όσα αναφέρει ο μεγάλος θεωρητικός του πολιτικού ρεαλισμού Hans J. Morgenthau στο magnum opus «Η Πολιτική μεταξύ των Εθνών». Αναφέρει επ΄ αυτού “ένας σχετικά σταθερός παράγοντας που ασκεί σημαντική επιρροή στην ισχύ ενός έθνους σε σχέση με τα άλλα είναι οι φυσικοί πόροι” (Hans J. Morgenthau, 1948).
Στο άναρχο και ανταγωνιστικό διεθνές σύστημα τα κράτη διεξάγουν ενεργειακούς πολέμους με στόχο την μεγιστοποίηση των φορτίων ισχύος τους. Έτσι εξασφαλίζουν το μίνιμουμ που είναι η επιβίωση και το μάξιμουμ που είναι η τάση για ηγεμόνευση. Η υλοποίηση των ενεργειακών στρατηγικών στοχεύσεων ενός κράτους γίνεται πραγματικότητα μέσω της διαδικασίας της αρπαγής. Η αρπαγή πηγών ενέργειας είναι αδιαμφισβήτητα μια κανονικότητα του διεθνούς συστήματος η οποία εντείνεται εξαιτίας και του ότι τα αποθέματα σε πόρους σταδιακά εξαντλούνται λόγω της ενεργειακής κατάχρησης από τα κράτη. Έτσι, εκτός από τα συνήθη λάφυρα (πετρέλαιο και φυσικό αέριο) οι δρώντες βάζουν στο στόχαστρο μέταλλα στρατηγικής σημασίας (νικέλιο, τιτάνιο, βολφράμιο) για την ενίσχυση της αμυντικής βιομηχανίας τους, ως τμήμα της ευρύτερης πολιτικής για εσωτερική εξισορρόπηση. Εξάλλου, οι ενεργειακοί πόροι μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως μέσο πειθαναγκασμού, μέσα από μια κατάσταση απειλής διακοπής της ενεργειακής τροφοδότησης και παροχής ενέργειας από το κράτος-προμηθευτή προς το κράτος που βιώνει μια ενεργειακή εξάρτηση (resource dependence). Παράδειγμα αποτελεί η στάση της Ρωσίας στην απόπειρα δυτικοποίησης της Ουκρανίας το 2014, μέσω της οποίας η Ρωσία έδειξε ότι η Ουκρανία ανήκει στη ρωσική ζώνη επιρροής. Είναι συνηθισμένη πρακτική επομένως η απειλή χρήσης βίας (πειθαναγκασμός) στο περιβάλλον της ενεργειακής σκακιέρας.
Στον ενεργειακό ανταγωνισμό τα κράτη δρούν μόνο βάσει συλλογισμών ισχύος και όχι βάσει ιδεολογικών και ηθικοκανονιστικών διλημμάτων. Όσα από αυτά τα κράτη είναι αναθεωρητικά, εκ των πραγμάτων στοχεύουν στην εντατικοποίηση της ενεργειακής αντιπαράθεσης καθώς αυτή αποτελεί μέρος της ευρύτερης επιδίωξης τους για αποδόμηση της υφιστάμενης τάξης. Αξίζει να σημειωθεί ότι τα κράτη που διαθέτουν υψηλά ενεργειακά αποθέματα τείνουν κατά κανόνα να είναι πιο ορθολογικά απ’ ότι τα υπόλοιπα. Αυτά τα αποθέματα μπορεί να είναι είτε προϊόντα αρπαγής, είτε εγχώριοι εδαφικοί υλικοί παράγοντες. Παρ’ όλο που η συζήτηση για τον ενεργειακό πόλεμο δεν γίνεται να εξαντληθεί σε ένα σύντομο άρθρο, συμπεραίνουμε ότι στον ενεργειακό πόλεμο αποτυπώνεται ξεκάθαρα το ένστικτο της επιβίωσης των κρατών σαν αποτέλεσμα της ίδιας της δομής του διεθνούς συστήματος (αναρχία και ανταγωνισμός), και ότι οι ενεργειακές συγκρούσεις συμβάλλουν ως αφορμές στην εξέλιξη της κανονικοποίησης του πολεμικού φαινομένου ως όλον.
Βιβλιογραφία
Λίτσας Σπ. Πόλεμος και ορθολογισμός: Θεωρητικές προεκτάσεις και στρατηγικές εφαρμογές, Αθήνα, Εκδόσεις Ποιότητα, 2010.
Λίτσας Σπ. Ιλιάδα και διεθνής πολιτική: Μια θεωρητική προσέγγιση, Αθήνα,Εκδόσεις Ποιότητα, 2014 .
Morgenthau H.J. Η πολιτική μεταξύ των εθνών, Αθήνα, Εκδόσεις Ποιότητα, 2018.