Γράφει ο Γιάννης Ήλκος
Στις 12 Οκτωβρίου 1492, ο Χριστόφορος Κολόμβος αποβιβάζεται μετά από 69 μέρες ταξιδιού στο νησί Guanahani στις σημερινές Μπαχάμες και σηματοδοτεί το ξεκίνημα της αποικιοκρατίας και του δυτικοευρωπαϊκού ιμπεριαλισμού. Βασικά κίνητρα του εγχειρήματος της “Ανακάλυψης” σχετίζονται με την οικονομία και συγκεκριμένα με τα μπαχαρικά και τον χρυσό. Οι λεγόμενοι Ισπανοί κονκισταδόρες, στο “Νέο -για αυτούς- Κόσμο” βρήκαν γηγενείς πληθυσμούς, οι οποίοι σε πολλές περιπτώσεις κατέστρεψαν τις κοινωνίες και τον πολιτισμό τους.
Υπάρχουν αρκετές ιστορικές πηγές που αποδεικνύουν πως ο Κολόμβος δεν συγκαταλέγεται ανάμεσα σε όσους διέπραξαν βιαιότητες και εγκλήματα κατά των γηγενών πληθυσμών της αμερικανικής ηπείρου. Ωστόσο, είναι αυτός που έθεσε τα θεμέλια της περιόδου αυτής. Η “ανακάλυψη” της Αμερικής παρότι υπήρξε μια διαδικασία βίας και καταπίεσης, είναι κάτι που γιορτάζεται και εμπνέει υπερηφάνεια για την Ισπανία.
Η άφιξη του Κολόμβου ξεκίνησε να γιορτάζεται μόλις στην επέτειο των 400 χρόνων, δηλαδή το 1892. Ο λόγος δεν είναι άλλος από την ιστορική συγκυρία που βρίσκει την Ισπανία σε δυσμενή θέση την περίοδο εκείνη, καθώς ήδη έχει απολέσει το μεγαλύτερο μέρος των αποικιών της στην Αμερική, ενώ πολύ σύντομα μέχρι το 1898, θα χάσει την Κούβα, το Πουέρτο Ρίκο, τις Φιλιππίνες και το Γκουάμ, τις τελευταίες δηλαδή υπερατλαντικές της αποικίες. Σχετικά με το τι διαδραματίζεται στην υπόλοιπη Δυτική Ευρώπη την εν λόγω περίοδο, παρατηρείται πως ενώ οι υπόλοιπες δυνάμεις ξεχύνονται σε μία ιμπεριαλιστική κούρσα υποδούλωσης και εκμετάλλευσης των λαών της υφηλίου, η Ισπανία βρίσκεται σε πολιτική παρακμή. Έτσι, στην προσπάθεια προάσπισης του κύρους της, δημιουργεί το δικό της εθνικιστικό αφήγημα ως, πάλαι ποτέ θαλασσοκράτειρα υπερδύναμη. Καταλήγωντας να καθιερώνει ως εθνική εορτή την άφιξη του Κολόμβου στην Αμερική,ώστε να αντισταθμίσει ηθικά τη φθίνουσα πορεία της ως διεθνής δύναμη.
Ο εορτασμός της 12ης Οκτωβρίου, ξεκίνησε όμως να γιορτάζεται και από τις πρώην αποικίες έπειτα από μία διαδικασία επαναπροσέγγισής τους με την Ισπανία. Στην αντίπερα όχθη του Ατλαντικού, οι νεοσύστατες αμερικανικές δημοκρατίες, καλούνταν να αντιμετωπίσουν το δίλημμα ασφαλείας που έθετε η ανερχόμενη υπερδύναμη του Βορρά, οι ΗΠΑ. Κατά συνέπεια, αποφάσισαν να επενδύσουν στο πρώην ισπανικό παρελθόν τους, ώστε να αποφύγουν μία πιθανή διεθνή απομόνωση. Το γεγονός αυτό εξέλαβαν θετικά εθνικιστικά κινήματα και ριζοσπαστικές τάσεις που έκαναν την εμφάνισή τους στην ισπανική πολιτική σκηνή στις αρχές του προηγούμενου αιώνα. Προκειμένου να μην χαθούν κυρίως οι οικονομικές σχέσεις με την αναδυόμενη αγορά της Κεντρικής και Νότιας Αμερικής, η 12η Οκτωβρίου νοηματοδοτήθηκε ως ημέρα σύντηξης και συνάντησης των πολιτισμών. Επομένως, ξεκινάει να εορτάζεται η 12η Οκτωβρίου και από τις δημοκρατίες της Λατινικής Αμερικής.
Αναφορικά με την ονομασία της, το 1918, θεσπίζεται για πρώτη φορά επίσημα από το ισπανικό κράτος ως εθνική εορτή με την ονομασία “Ημέρα της Φυλής”, κάτι που διήρκησε για 40 χρόνια, ώσπου το 1958 μετονομάστηκε σε “Γιορτή της Ισπανικότητας”. Η τρέχουσα ονομασία της ως “Εθνικής Εορτή της Ισπανίας”, προέκυψε το 1987 με βασιλικό διάταγμα, στο οποίο δεν αναφέρονται πουθενά οι όροι “Ισπανικότητα” ή “Φυλή”. Αυτό που αναφέρεται είναι πως ο εορτασμός έχει ως σκοπό τη μνημόνευση του πολιτισμικού πλουραλισμού και των πολιτιστικών προβολών της Ισπανίας. Παρόλ’ αυτά η ονομασία, η οποία επικρατεί ως σήμερα στον γενικό πληθυσμό, είναι αυτή που καθιέρωσε το καθεστώς του Φράνκο, ως “Ημέρας της Ισπανικότητας”.
Ο συνήθης εορτασμός στη χώρα της Ιβηρικής, περιλαμβάνει μεταξύ των άλλων στρατιωτική παρέλαση, στην οποία και παρευρίσκεται ο μονάρχης ως αρχηγός του κράτους, συνοδευόμενος από τα υπόλοιπα μέλη της βασιλικής οικογένειας, καθώς επίσης συμμετέχουν εκπρόσωποι και από τις τρεις εξουσίες του κράτους, όπως και από τις Αυτόνομες Κοινότητες της Ισπανίας.
Λαμβάνοντας υπόψη τους θανάτους, την καταδυνάστευση, τις ασθένειες σε συνδυασμό με την πολιτιστική και θρησκευτική επιβολή στους γηγενείς λαούς που έφερε μαζί της η κατάκτηση της Αμερικής, όσοι στέκονται κριτικά απέναντι στην 12η Οκτωβρίου καταγγέλουν τον συνεχιζόμενο εορτασμό αυτής της ημέρας.
Το 1990 αντιπρόσωποι ιθαγενών από όλη την αμερικανική ήπειρο συναντήθηκαν στο Κίτο του Εκουαδόρ, στην Πρώτη Διηπειρωτική Συνάντηση των Ιθαγενών Λαών της Αμερικής. Στο φόρουμ αυτό, αποφασίστηκε να κινητοποιηθούν κατά της εορτής για τα 500 χρόνια από την άφιξη του Κολόμβου, δηλαδή για το έτος 1992, με αποτέλεσμα να δημιουργήσουν ένα κοινό μέτωπο ενάντια στην 12η Οκτωβρίου. Το κίνημα των ιθαγενών, κινητοποίησε και τις κυβερνήσεις των κρατών τους, αλλάζοντας αφενός την ονομασία, όσο και το περιεχόμενο τής εν λόγω εορτής, μετατρέποντας την ημερομηνία σε αφορμή για την ανάδειξη του παρελθόντος των αυτόχθονων πληθυσμών και τη δικαίωση του αγώνα τους ενάντια στην ευρωπαϊκή καταδυνάστευση.
Χαρακτηριστικότερα είναι τα παραδείγματα της Αργεντινής που βάφτισε την 12η Οκτωβρίου ως “Ημέρα Σεβασμού της Πολυπολιτισμικότητας”, του Περού που την μετέτρεψε σε “Ημέρα των Ιθαγενών και του Πολιτισμικού Διαλόγου” και της Κολομβία που τη μετονόμασε σε “Ημέρα Εθνοτικής και Πολιτισμικής Διαφορετικότητας”. Άλλοι, όπως ο Έβο Μοράλες -ο πρώτος ιθαγενής πρόεδρος της Λατινικής Αμερικής- και ο Χιούγκο Τσάβες υιοθέτησαν πιο μαχητική στάση. Έτσι, η Βολιβία υιοθέτησε το όνομα “Ημέρα της Αποαποικιοποίησης” και η Βενεζουέλα “Ημέρα της Αντίστασης των Αυτοχθόνων” αντιστοίχως. Η ονομασία που υιοθέτησε η τελευταία παραπέμπει στην αντίστοιχη της Νικαράγουα (Ημέρα της Αντίστασης των Αυτοχθόνων, των Μαύρων και του Λαού). Τέλος, το Μεξικό υιοθέτησε την ονομασία “Ημέρα του Πολυεθνικού Κράτους” μόλις το 2020.
Αναφορικά με τη στάση της Καθολικής Εκκλησίας στο ζήτημα, ο Πάπας Φραγκίσκος – ο πρώτος με καταγωγή από τη Λατινική Αμερική – σε επίσκεψη του το 2015 στη Βολιβία, είχε ζητήσει επισήμως συγγνώμη για τα εγκλήματα, όπως την Ιερά Εξέταση, που διέπραξε η Καθολική Εκκλησία κατά την κατάκτηση της Αμερικής. Συγκεκριμένα ανέφερε πως: “Έχουν διαπραχθεί πολύ βαριά εγκλήματα κατά των ιθαγενών λαών της Αμερικής στο όνομα του Θεού.” Ενώ ο ίδιος ο ποντίφικας προέτρεψε και την Ισπανία να προχωρήσει σε δήλωση μετάνοιας για τις ακραιότητες που διέπραξε κατά τη κατάκτηση της Αμερικής.
Από ισπανικής πλευράς όσοι υπερασπίζονται τον εορτασμό της 12ης Οκτωβρίου, ισχυρίζονται πως πρόκειται για μία συμβολική ημέρα αφιερωμένη στην συνύπαρξη των πολιτισμών. Παράλληλα, θεωρούν πως η Ισπανία ήταν φιλικότερη στις διαθέσεις της συγκριτικά με τις υπόλοιπες αποικιοκρατικές δυνάμεις και πως μάλιστα η Ισπανία έφερε μέχρι και τον πολιτισμό στην αμερικανική ήπειρο. Σημειώνουν επιπλέον, πως είναι ιστορικά άτοπο να συγκρίνεται ο 15ος αιώνας με την ηθική και τον αξιακό κώδικα του 21ου, κάτι ωστόσο εντελώς κενό περιεχομένου, καθώς η Ισπανία συνεχίζει να μνημονεύει με δάφνες τη συγκεκριμένη ημερομηνία ως κάτι το χαρμόσυνο.
Μεγάλη έκπληξη προκαλεί το ότι συνέπεσαν τα 500 χρόνια από το ξεκίνημα της αποικιοκρατίας με τους Ολυμπιακούς Αγώνες της Βαρκελώνης. Οι Ολυμπιακοί Αγώνες του 1992 φιλοξενήθηκαν στη Βαρκελώνη, πόλη όπου υποδέχτηκαν τον Κολόμβο οι βασιλείς της ισπανικής κορώνας μετά το πρώτο του ταξίδι. Το γεγονός αυτό μνημονεύει και το “Μνημείο του Κολόμβου” στο λιμάνι της Βαρκελώνης, κατασκευασμένο το 1888, τέσσερα χρόνια πριν την πρώτη μνημόνευση της 12ης Οκτωβρίου. Παρότι αποτελεί τρομερή σύμπτωση, ο γράφων δεν βρήκε αρκετά στοιχεία που να τεκμηριώνουν κάποια σύνδεση μεταξύ των δύο αυτών γεγονότων. Επιπρόσθετα, στο αντίστοιχο μνημείο για τον Κολόμβο στη Μαδρίτη, βρίσκεται η “μεγαλύτερη ισπανική σημαία του κόσμου”, γεγονός συμβολικό για το πώς νοείται η λεγόμενη συνάντηση των πολιτισμών από την Ισπανία.
Εύκολα μπορεί να εξαχθεί το συμπέρασμα, πως παρότι η Ισπανία έχει αλλάξει το όνομα της ημέρας, η νοηματοδότηση που της δίνει παραμένει ακόμη προβληματική. Ενδεικτική είναι η στάση έως και υψηλόβαθμων Ισπανών αξιωματούχων, όπως της Προέδρου της Κοινότητας της Μαδρίτης Isabel Ayuso, η οποία δήλωσε με αφορμή το αίτημα του Πάπα: «Με εκπλήσσει το γεγονός ότι ένας καθολικός που μιλάει ισπανικά μιλάει έτσι για μια κληρονομιά σαν τη δική μας, που έμελλε να φέρει τον καθολικισμό και, επομένως, τον πολιτισμό και την ελευθερία».
Πιο πρόσφατα τον Μάρτιο του 2019, ο –ακόμη και σήμερα- Πρόεδρος του Μεξικό, Andrés Manuel López Obrador, δύο μήνες μετά την εκλογή του στον προεδρικό θώκο, απέστειλε επιστολή στον Βασιλιά της Ισπανίας, ζητώντας του να αναγνωρίσει την ευθύνη της χώρας του, αναφορικά με την αποικιοκρατία και να ζητήσει συγγνώμη από το Μεξικό για τα διαπραχθέντα εγκλήματα. Σημείωσε επίσης, πως η κατάκτηση της Αμερικής “έγινε με το σπαθί και με τον σταυρό”, υπονοώντας την ευθύνη της Καθολικής Εκκλησίας στο ζήτημα. Η κυβέρνηση της Ισπανίας απάντησε με δήλωση, στην οποία εξέφρασε τη λύπη της για τη δημοσιοποίηση της επιστολής και επιβεβαίωσε ότι «απορρίπτει κατηγορηματικά» το περιεχόμενό της.
Η δημόσια συζήτηση φαίνεται να βρίσκεται σε πρώιμα ακόμη στάδια στην Ισπανία, ενώ εκτός από τους υπερασπιστές του επίσημου εθνικού αφηγήματος, υπάρχουν και κοινωνικά κινήματα που τάσσονται κατά του. Χαρακτηριστικότερη η περίπτωση της Καταλονίας όπου, το σύνθημα που επικρατεί μεταξύ των πολιτικών στελεχών υπέρ της ανεξαρτησίας είναι το “Res a celebrar” που σημαίνει “τίποτα για να γιορτάσεις” στα καταλανικά.
Συμπερασματικά, σε μία εποχή, κατά την οποία επαναπροσδιορίζονται οι ιστορικές αφηγήσεις αναφορικά με το ιμπεριαλιστικό παρελθόν της Ευρώπης και τη συστημική καταπίεση, διαδικασία που πυροδότησε μεταξύ των άλλων το κίνημα BLM, η Ισπανία οφείλει να ξεπεράσει τα εθνικιστικά κατάλοιπα του παρελθόντος και να αναγνωρίσει θεσμικά την ευθύνη που της αναλογεί.
Πηγές:
1)World Economic Forum, Los países con la mayor cantidad de población indigena de America, 06/11/2019. Διαθέσιμο σε: https://es.weforum.org/agenda/2019/11/los-paises-con-la-mayor-cantidad-de-poblacion-indigena-de-america/
2)International Work Group for Indigenous Affairs, The Indigenous World 2019, Απρίλιος 2019. Διαθέσιμο σε: https://www.iwgia.org/images/documents/indigenous-world/IndigenousWorld2019_UK.pdf
3)Alvaro Gomez-Chaparro, ¿En qué países se celebra el “Día de la Hispanidad”?, La razón,8/10/2021. Διαθέσιμο σε: https://www.larazon.es/internacional/20211008/4j7b4t7aqndrtktyxk424eiida.html
4)ABC Editing team, Por qué el 12 de octubre era conocido como el Día de la Raza, ABC, 12/10/2021. Διαθέσιμο σε: https://www.abc.es/historia/abci-por-que-12-octubre-fiesta-dia-de-la-raza-nsv-202110120700_noticia.html
5)Historia de National Geographic editing team, Los Reyes Católicos reciben a Cristóbal Colón, 03/04/2013, τελευταία επεξεργασία: 06/05/2021. Διαθέσιμο σε: https://historia.nationalgeographic.com.es/a/reyes-catolicos-reciben-a-cristobal-colon_716
6)El Mundo editing team, El Papa pide ‘perdón’ por ‘los crímenes de la Iglesia durante la conquista de América’, El mundo, 10/07/2015. Διαθέσιμο σε: https://www.elmundo.es/internacional/2015/07/10/559f0e1ee2704eaa3d8b459c.html
7)Joan Carles Canela, 12 de Octubre: ¿Qué se celebra el día de la Fiesta Nacional de España?, El Periódico, 7/12/2021. Διαθέσιμο σε: https://www.elperiodico.com/es/politica/20211007/12-de-octubre-que-se-celebra-5376847
8)Óscar Calvé, Desde cuándo el 12 de octubre es Fiesta Nacional y qué se celebra en España, Las Provincias, 10/10/2020. Διαθέσιμο σε: https://www.lasprovincias.es/sociedad/12-octubre-fiesta-nacional-20201010082642-nt.html
9)Óscar Calvé, ¿Por qué el 12 de octubre es Fiesta Nacional de España?, Las Provincias, 12/10/2018. Διαθέσιμο σε: https://www.lasprovincias.es/fiestas-tradiciones/octubre-celebra-fiesta-nacional-20181008201608-nt.html
10)Marta Rodriguez Martinez, ¿Cómo celebra América Latina el 12 de Octubre?, Euronews, 12/10/2021. Διαθέσιμο σε: https://es.euronews.com/2018/10/12/como-celebra-america-latina-el-12-de-octubre
11)La Vanguardia editing team ,El Vaticano recuerda que el Papa ya pidió perdón por la conquista de América, 27/03/2019. Διαθέσιμο σε: https://www.lavanguardia.com/internacional/20190327/461299035356/vaticano-papa-pidio-perdon-conquista-america.html
12)Blanca Castro, ¿Qué se celebra el 12 de octubre? Crece la polémica en España y América Latina, Euronews, 12/10/2021. Διαθέσιμο σε: https://es.euronews.com/2021/10/12/celebra-el-12-de-octubre-dia-hispanidad-raza-resistencia-indigena-espana-america
13)France24editing team,12 de octubre: los matices de una controvertida conmemoración, France2412/10/2021. Διαθέσιμο σε: https://www.france24.com/es/europa/20211012-12-octubre-conmemoracion-indigenas-hispanidad-conquista
14)Manuel Morales, ¿Fue Colón un genocida?, El país, 13/11/2018. Διαθέσιμο σε: https://elpais.com/cultura/2018/11/12/actualidad/1542050820_331031.html
15)BBC editing team, AMLO solicita por carta al rey de España y al Papa que pidan perdón por la Conquista de México, BBC, 25/03/2019. Διαθέσιμο σε: https://www.bbc.com/mundo/noticias-america-latina-47701387
16)Asier Martiarena, Cantó defiende la conquista de América porque liberó a un pueblo de un poder “salvaje y caníbal” , La Vanguardia, 6/10/2021. Διαθέσιμο σε: https://www.lavanguardia.com/local/madrid/20211006/7771400/canto-esgrime-plagio-gobierno-reivindicar-oficina-espanol-madrid.html
17)Deutsche Welle editing team, Lopez Obrero insiste en que España debe pedir perdón por la conquista, Deutsche Welle, 01/10/2021. Διαθέσιμο σε: https://www.dw.com/es/l%C3%B3pez-obrador-insiste-en-que-espa%C3%B1a-debe-pedir-perd%C3%B3n-por-la-conquista/a-59380037
18)Xosé Hermida, Entre la estatua y la bandera, El país, 12/06/2021. Διαθέσιμο σε: https://elpais.com/espana/madrid/2021-06-12/entre-la-estatua-y-la-bandera.html
19)Huffpost editing team, Ayuso reprocha al papa sus palabras y asegura que el catolicismo llevó “la libertad” a América, 21/09/2021. Διαθέσιμο σε: https://www.huffingtonpost.es/entry/ayuso-reprocha-al-papa-sus-palabras-sobre-la-conquista-espanola_es_6154121be4b075408bd0503b
20)Πηγή πρώτης εικόνας: Museo del Prado.