Γράφει ο Γιώργος Κοτλίδας
Ανέκαθεν, στην ευρύτερη περιοχή της χερσονήσου του Αίμου, υπήρχαν εκτάσεις των κρατών της που κατοικούνταν από εθνικές ή θρησκευτικές μειονότητες με τελείως διαφορετικά πολιτιστικά χαρακτηριστικά από αυτά των κρατών στα οποία διαβιούσαν. Κύρια αιτία του φαινομένου αυτού μπορεί να θεωρηθεί η μακραίωνη επικυριαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στην περιοχή, εντός της οποίας λάμβαναν χώρα μεγάλες μετακινήσεις πληθυσμών, θρησκευτικοί προσηλυτισμοί και εθνοτικές ανακατατάξεις, με αποτέλεσμα να υπάρξει σε αρκετά κράτη της χερσονήσου – όπως αυτά εδραιώθηκαν μετά την εκδίωξη των Οθωμανών από τη Βαλκανική – πληθυσμιακή ανομοιογένεια, σε ευρύτερες ή μικρότερες γεωγραφικές ζώνες. Μάλιστα, δεν είναι λίγες οι φορές που προκλήθηκαν αιματηρές συγκρούσεις ή και εγκληματικές εκκαθαρίσεις, λόγω της ανομοιογένειας αυτής. Μία περίπτωση στα πλαίσια των παραπάνω αποτελεί και αυτή της Βορείου Ηπείρου, της «μικρής αδελφής» της Ελλάδος.
Βόρειος Ήπειρος είναι το νότιο τμήμα της σημερινής Δημοκρατίας της Αλβανίας, ξεκινώντας ανατολικά από τη λίμνη Οχρίδα και καταλήγοντας στην Αδριατική θάλασσα με μία διαγώνιο γραμμή λίγο νότια της Αυλώνας (αλβ. Vlorë – βλ. παρακάτω χάρτη). Κυριότερες και γνωστότερες πόλεις της Βορείου Ηπείρου είναι η Κορυτσά, το Αργυρόκαστρο, η Χιμάρα και οι Άγιοι Σαράντα. Στην περιοχή από την αρχαιότητα κατοικούν ελληνικοί πληθυσμοί, ενώ μέχρι και σήμερα υπάρχει η παρουσία της ισχυρής Ελληνικής Εθνικής Μειονότητας, η οποία υπήρξε διεθνώς αναγνωρισμένη ήδη από την εποχή αμέσως έπειτα της ανεξαρτητοποίησης της Αλβανίας, με το Πρωτόκολλο της Κέρκυρας (17 Μαΐου 1914), το οποίο αναγνώριζε την ύπαρξη της μειονότητας και της απέδιδε θρησκευτική, εκπαιδευτική, πολιτιστική και πολιτική αυτονομία[1]. Από το 1914 έως τις μέρες μας, η Βόρειος Ήπειρος έχει υπάρξει το επίκεντρο τριβών μεταξύ Ελλάδος και Αλβανίας (αλλά και άλλων ευρωπαϊκών δυνάμεων), έχει υπάρξει τρεις φορές υπό τον έλεγχο ελληνικών στρατευμάτων (1913, 1914-1921, 1940-1941), και ο πληθυσμός της έχει υποστεί καταπάτηση δικαιωμάτων επανειλημμένα, με αποτέλεσμα έντονες διακυμάνσεις στο μέγεθος και την πυκνότητά του. Από τα παραπάνω εύκολα μπορεί να συναχθεί ότι το ζήτημα της Βορείου Ηπείρου μόνο απλό δεν είναι, όπως θα φανεί και από την παρακάτω σύντομη αναδρομή.
Το Βορειοηπειρωτικό ζήτημα εντός της Ιστορίας
Αν και η περιοχή της σύγχρονης Αλβανίας απελευθερώθηκε από τον τουρκικό ζυγό από ελληνικά και σερβικά στρατεύματα κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους, με τη Συνθήκη του Λονδίνου στη λήξη των πολέμων αυτών (1913) η Αλβανία κατέστη ανεξάρτητο κράτος. Οι Έλληνες κάτοικοι της Βορείου Ηπείρου δε δέχτηκαν την προσάρτησή της στην Αλβανία, και με αρχηγό τον Σπύρο Σπυρομήλιο προχώρησαν σε ένοπλο ξεσηκωμό και ανακήρυξη αυτονομίας, η οποία εξασφαλίστηκε από το Πρωτόκολλο της Κέρκυρας, ενώ κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τα ακόλουθα έτη η περιοχή «άλλαξε χέρια» μεταξύ Ιταλών και Ελλήνων, και τελικά το 1921 αποδόθηκε οριστικά στην Αλβανία[1].
Κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου, η Εθνική Μειονότητα της Βορείου Ηπείρου βίωσε έντονη καταπίεση από το καθεστώς του Αλβανού βασιλιά Ζογ Α’ (Ahmet Zogu), με το κλείσιμο πολλών ελληνικών σχολείων, τον αποκλεισμό ελληνορθόδοξων ιερέων από την εκκλησία της Αλβανίας και τον αυθαίρετο γεωγραφικό περιορισμό της «ελληνικής μειονοτικής ζώνης». Ειδικά όσον αφορά το θέμα των σχολείων, μετά από προσφυγή των Βορειοηπειρωτών Ελλήνων στο Διαρκές Δικαστήριο Διεθνούς Δικαιοσύνης της Χάγης η μειονότητα δικαιώθηκε (6 Απριλίου 1935), καθώς το δικαστήριο επέβαλε στην Αλβανία να ξανανοίξει τα κλεισμένα σχολεία[2]. Κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ακολούθησε το γνωστό μας «Έπος της Αλβανίας» (1940-1941), οπότε και μέχρι την παρέμβαση της ναζιστικής Γερμανίας (Απρίλιος 1941) η Ελλάδα όχι μόνο απέκρουσε την ιταλική επίθεση, αλλά προέβη εκ νέου σε απελευθέρωση της Βορείου Ηπείρου από τους Ιταλούς και ώθησε τα στρατεύματά τους σε στρατηγική υποχώρηση προς τα βόρεια. Κατά τη διάρκεια της γερμανικής (και ιταλικής) Κατοχής του ελλαδικού και του αλβανικού χώρου (-1944), στη Βόρειο Ήπειρο συγκροτήθηκε το Μέτωπο Απελευθερώσεως Βορείου Ηπείρου (ΜΑΒΗ), ενώ αρκετοί Βορειοηπειρώτες συντάχθηκαν με αλβανικές αντιστασιακές οργανώσεις. Την ίδια περίοδο, γερμανικά στρατεύματα και οι Αλβανοί δοσίλογοι της οργάνωσης Balli Kombëtar προέβησαν επανειλημμένα σε δολοφονίες Ελλήνων Βορειοηπειρωτών και σε καταστροφή ελληνικών χωριών και περιουσιών. Μετά τον πόλεμο, παρά κάποιες αντίθετες εισηγήσεις της Ελλάδας και των συμμάχων της, η Βόρειος Ήπειρος αποδόθηκε και πάλι στο αλβανικό κράτος[3].
Ακολούθησε η εποχή του κομμουνιστικού καθεστώτος του Enver Hoxha. Μέχρι και το τέλος του Ψυχρού Πολέμου το καθεστώς αυτό επίμονα καταπίεσε τον βορειοηπειρωτικό Ελληνισμό (του οποίου την παρουσία και σημασία ανέδειξε το 1959 και ο ηγέτης της ΕΣΣΔ Nikita Khruschev[4], παραινώντας προς ενίσχυση της αυτονομίας του). Υπήρξε δραστικός γεωγραφικός περιορισμός της «μειονοτικής ζώνης» στο νοτιοδυτικό άκρο της χώρας (Αλβανίας), εκτός του οποίου η ελληνική γλώσσα απαγορεύθηκε. Αρχαιολογικοί χώροι ελληνικής προέλευσης «βαφτίστηκαν» ιλλυρικοί. Υπήρξε πληθώρα φυλακίσεων Ελλήνων σε στρατόπεδα συγκέντρωσης του κομμουνιστικού καθεστώτος, ενώ απαγορεύθηκε και η ενάσκηση των θρησκευτικών δικαιωμάτων των ελληνορθοδόξων. Ελληνικά επίθετα υποχρεωτικά «αλβανοποιήθηκαν»[5]. Τέλος, επιχειρήθηκε «αραίωση» του ελληνικού στοιχείου με εγκατάσταση Τσάμηδων και άλλων μουσουλμανικών πληθυσμών[6].
Μετά τον Ψυχρό Πόλεμο ως τις μέρες μας
Μετά την κατάρρευση του αλβανικού κομμουνιστικού καθεστώτος, η αστάθεια που επικράτησε στη χώρα έπληξε και τη Βόρεια Ήπειρο, αναζωπυρώνοντας και εντείνοτας εθνοτικές τριβές. Σύμφωνα, δε, με τη CIA, δεν απεκλείετο ακόμη και απόσχιση της Βορείου Ηπείρου από την Αλβανία και ένωσή της με την Ελλάδα, εφόσον οργανωνόταν ένα τέτοιο κίνημα[7]. Την ίδια εποχή συγκροτήθηκαν και οι κύριοι πολιτικοί φορείς εκπροσώπησης των Βορειοηπειρωτών ΟΜΟΝΟΙΑ και Κόμμα Ένωση Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΚΕΑΔ).
Αν και σίγουρα υπάρχει κάποια βελτίωση για τις ζωές και τα δικαιώματα των Βορειοηπειρωτών Ελλήνων σε σχέση με προηγούμενες εποχές, ακόμη παρατηρούνται περιπτώσεις παραβιάσεων των θεμελιωδών δικαιωμάτων τους από το αλβανικό κράτος, ή και από παρακρατικούς φορείς, οι οποίοι έχουν φτάσει ως και σε δολοφονία (στις 12 Αυγούστου 2010 δολοφονείται στη Χιμάρα ο Αριστοτέλης Γκούμας επειδή μιλούσε ελληνικά…[8]). Πιο προσφάτως, προβληματισμό προκάλεσε η δήμευση/απαλλοτρίωση περιουσιών Ελλήνων στη Χιμάρα με σκιώδεις διαδικασίες[9], ενώ σοβαρότατη κρίνεται και η υπόθεση δολοφονίας του Κωνσταντίνου Κατσίφα στο χωριό Βουλιαράτες το 2019, αφότου ο τελευταίος ύψωσε την ελληνική σημαία κατά την επέτειο της 28ης Οκτωβρίου[10].
Σε διακρατικό δε επίπεδο, η ελληνική πολιτεία ανέκαθεν υποστήριζε την Εθνική Ελληνική Μειονότητα και τα μέλη της. Επίσης, η Ελλάδα έχει αναγάγει την εγγύηση και έμπρακτη προστασία των δικαιωμάτων της μειονότητας από την Αλβανία σε προϋπόθεση για να συναινέσει την ένταξη της τελευταίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση[11][12].
Τέλος, σημαντική είναι η παράθεση της παρούσας δημογραφικής πραγματικότητας της περιοχής. Η Βόρεια Ήπειρος κατοικείται κυρίως από ελληνικούς και αλβανικούς πληθυσμούς, συν κάποιους βλαχόφωνους πληθυσμούς που δεν αυτοπροσδιορίζονται ως Έλληνες ή Αλβανοί εθνικά. Επίσης, φαίνεται πως η αλβανική κυβέρνηση του Έντι Ράμα (σε αγαστή συνεργασία με την Τουρκία)προτίθεται να εγκαταστήσει στην περιοχή μεγάλο αριθμό από μετανάστες προερχόμενους από την Τουρκία, μουσουλμανικής κυρίως καταγωγής[13], σχέδιο με σαφή δημογραφικό στόχο(;). Επίσης, πολλοί Βορειοηπειρώτες κατέφυγαν στην Ελλάδα μετά το άνοιγμα των ελληνο-αλβανικών συνόρων. Πλέον, είναι υπαρκτή μία σταδιακή μείωση των ελληνικών πληθυσμών. Στην κατάσταση συνηγορούν και οι μειωμένες δυνατότητες παραγωγής και η κακή οικονομική κατάσταση της περιοχής, αλλά και της Αλβανίας εν γένει. Διάφορες διεθνείς πηγές μετρούν τους Έλληνες της Βορείου Ηπείρου σε 70.000-200.000, αν και η θέση της αλβανικής πολιτείας είναι ότι οι ελληνικοί πληθυσμοί είναι μικρότεροι, ενώ πηγές της μειονότητας μιλούν για πολύ περισσότερους[14]. Σε κάθε περίπτωση, δεδομένων των άνωθεν παρατεθέντων, είναι σαφές ότι η ακριβής καταμέτρηση των Ελλήνων της Βορείου Ηπείρου καθίσταται από δυσχερής έως και αδύνατη.
Η Βόρειος Ήπειρος στις ελληνο-αλβανικές σχέσεις του μέλλοντος
Αναμφίβολα, η Βόρειος Ήπειρος υπήρξε μία πολύπαθη γωνιά των Βαλκανίων. Αιώνες εθνοτικών και θρησκευτικών παθών έχουν δημιουργήσει ένα κλίμα δυσπιστίας και καταστάσεις συγκρουσιακές. Στο παρελθόν, είναι βέβαιο πως το ζήτημα ταλάνισε αρκετά τις σχέσεις μεταξύ Ελλάδας και Αλβανίας.
Πρέπει, όπως πάντα, όμως, εκτός από το παρελθόν, να κοιτάξουμε και το μέλλον. Με την Αλβανία να έχει τεθεί σε πορεία ένταξης στους ευρωατλαντικούς θεσμούς (ΝΑΤΟ, ΕΕ κλπ.), η γείτονας πλέον καθίσταται – τυπικά – σύμμαχος της χώρας μας. Η Βόρεια Ήπειρος μπορεί να αποτελέσει μία «γέφυρα» μεταξύ των δύο χωρών, έχοντας υπάρξει για αιώνες πεδίο de facto συνύπαρξης (ειρηνικής και μη) των πολιτισμών μας. Ωστόσο, πρέπει σε κάθε περίπτωση να καταστούν θεσμικά απρόσβλητα, αλλά και εμπράκτως προστατευμένα, τα δικαιώματα της διεθνώς αναγνωρισμένης Ελληνικής Εθνικής Μειονότητας από την αλβανική πολιτεία. Σε αυτό τον τομέα θα πρέπει μονίμως να επαγρυπνεί και η Ελληνική Δημοκρατία, ώστε να εγγυάται και η ίδια την προστασία των ομοεθνών μας από αυθαιρεσίες και παραβιάσεις, κινούμενη εντός των θεσμικών πλαισίων των παραπάνω οργανισμών, αλλά και καθιστώντας σαφές σε διμερές επίπεδο ότι παραβιάσεις δικαιωμάτων των Βορειοηπειρωτών δε μπορούν να γίνουν ανεκτές, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τις ευρωπαϊκές προοπτικές και την πολιτικο-οικονομική πραγματικότητα της γείτονος.
Ελλάδα και Αλβανία ζουν σε μία πολυτάραχη γειτονιά. Οι αιώνες έντασης μεταξύ των δύο σίγουρα δυσκολεύουν την προσέγγιση. Ωστόσο, όντας και οι δύο καλόπιστοι συνεργάτες, μπορούν οι δύο χώρες να ατενίσουν το μέλλον με μεγαλύτερη αισιοδοξία για τις μεταξύ τους σχέσεις, σε ένα πλαίσιο καλής γειτονίας και συνεργασίας. Η Βόρειος Ήπειρος, όμως, δε μπορεί και δεν πρέπει να παραμεληθεί στο πλαίσιο αυτό. Η εθνική κληρονομιά, οι παραδόσεις και τα δικαιώματα των ομοεθνών μας θα πρέπει να γίνουν σεβαστά. Διότι μόνο η πραγμάτωση της θεσμικά αναγνωρισμένης αυτοδιάθεσης των Βορειοηπειρωτών μπορεί να εξασφαλίσει την παραπάνω ομαλή συνεργασία, και εν τέλει την ίδια την πλήρη εγκόλπωση της γειτονικής χώρας στην Ευρώπη και τη Δύση.
[1] GeoNews, Πώς γεννήθηκε η Βόρεια Ήπειρος και προσαρτήθηκε στην Αλβανία, History, GeoNews.gr, διαθέσιμο σε: https://geonews.gr/history-%CF%80%CF%8E%CF%82-%CE%B3%CE%B5%CE%BD%CE%BD%CE%AE%CE%B8%CE%B7%CE%BA%CE%B5-%CE%B7-%CE%B2%CF%8C%CF%81%CE%B5%CE%B9%CE%B1-%CE%AE%CF%80%CE%B5%CE%B9%CF%81%CE%BF%CF%82-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CF%80%CF%81/ .
[2] Himara.gr, 6 Απριλίου 1935: Το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης δικαιώνει την προσφυγή των Ελλήνων της Β. Ηπείρου για το Σχολικό Ζήτημα, διαθέσιμο σε: https://www.himara.gr/istoria/6263-6-aprilioy-1935-to-diethnes-dikastirio-tis-xagis-gia-to-sxoliko-zitima .
[3] Albanian Studies, Northern Epirus, διαθέσιμο σε: https://albanianstudies.weebly.com/northern-epirus.html .
[4] E. TSILIOPOULOS, What Nikita Khrushchev had to say about Northern Epirus after his visit to Albania, 12 Νοεμβρίου 2018, New Greek TV, διαθέσιμο σε: https://www.newgreektv.com/news-in-english-for-greeks/greece/item/26659-himara-gr-what-nikita-khrushchev-had-to-say-about-northern-epirus-after-his-visit-to-albania .
[5] TACHYDROMOS, Ντοκουμέντο του 1930 δείχνει πως η Αλβανία άλλαξε τα ελληνικά επίθετα σε αλβανικά, 21 Σεπτεμβρίου 2020, διαθέσιμο σε: http://tachydromos.org/2020/09/21/koinonia/ntokoumento-tou-1930-deikhnei-pos-e-albania-allaxe-ta-ellenika-epitheta-se-albanika?fbclid=IwAR3Cn0fZ_rkdY8cuEjz8DqRpGfG6aZCXh6BlSixdoJTZy2TtbkZgWpHaMHA .
[6] Όπως παραπάνω, υποσημείωση 4.
[7] Βήμα Press, CIA: Η Βόρειος Ήπειρος θα μπορούσε να ενωθεί με την Ελλάδα το 1993 εάν ξεκινούσε απελευθερωτικός αγώνας!, 4 Νοεμβρίου 2018, διαθέσιμο σε: https://vimapress.gr/cia-i-vorios-ipiros-tha-borouse-na-enothi-me-tin-ellada-to-1994-ean-xekinouse-apeleftherotikos-agonas/ .
[8] Newsroom, 12 Αυγούστου 2010, Αλβανοί δολοφονούν τον Αριστοτέλη Γκούμα επειδή μιλούσε ελληνικά, 12 Αυγούστου 2019, Himara.gr, διαθέσιμο σε: https://www.himara.gr/epikairotita/8954-12-8-2010-dolofonia-aristoteli-gouma-apo-alvanous-epeidi-milouse-ellinika .
[9] ΤοΒΗΜΑ team, Crisis in Greece-Albania ties over Greeks’ properties in Himara, 31 Μαρτίου 2019, ΤΟ ΒΗΜΑ, διαθέσιμο σε: https://www.tovima.gr/2019/03/31/international/crisis-in-greece-albania-ties-over-greeks-properties-in-himara/ .
[10] Πρώτο Θέμα, Κωνσταντίνος Κατσίφας, διαθέσιμο σε: https://www.protothema.gr/tag/kwnstantinos-katsifas/ .
[11] Skai.gr, Μητσοτάκης για ένταξη Αλβανίας στην ΕΕ: Μένουν ακόμη πολλά για την προστασία της μειονότητας, 06 Μαΐου 2020, διαθέσιμο σε: https://www.skai.gr/news/politics/mitsotakis-gia-entaksi-alvanias-stin-ee-akomi-polla-gia-tin-prostasia-tis-meionotitas .
[12] The National Herald, Mitsotakis: No EU Accession Talks with Albania while Himara Greeks’ Rights are Disrespected, 31 Μαρτίου 2019, διαθέσιμο σε: https://www.thenationalherald.com/archive_general_news_greece/arthro/mitsotakis_no_eu_accession_talks_with_albania_while_himara_greeks_rights_are_disrespected-49951/ .
[13] Πρωινός Λόγος, Στην εγκατάσταση 30.000 μεταναστών από την Τουρκία προχωρά ο Ράμα, 07 Απριλίου 2020, διαθέσιμο σε: https://www.proinoslogos.gr/epikairotita/43-%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%B7/59499-%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CE%B5%CE%B3%CE%BA%CE%B1%CF%84%CE%AC%CF%83%CF%84%CE%B1%CF%83%CE%B7-30-000-%CE%BC%CE%B5%CF%84%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CF%83%CF%84%CF%8E%CE%BD-%CE%B1%CF%80%CF%8C-%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CF%84%CE%BF%CF%85%CF%81%CE%BA%CE%AF%CE%B1-%CF%80%CF%81%CE%BF%CF%87%CF%89%CF%81%CE%AC-%CE%BF-%CF%81%CE%AC%CE%BC%CE%B1 .
[14] Όπως παραπάνω, υποσημείωση 4.