Γράφει η Χριστίνα Παπαζαφειροπούλου
Η βία ως έννοια είναι πολυσήμαντη και εν μέρει υποκειμενική. Δεν εμπίπτει ενός καθολικού ορισμού και για αυτό είναι δύσκολο να αποδοθεί ενδελεχώς και με σαφήνεια. Μπορεί να εκδηλωθεί με ποικίλες μορφές – ηθική, φυσική ή/και ψυχολογική βία. Είναι ένα φαινόμενο σχετικά νέο, καθώς έκανε την εμφάνισή του ως αντικείμενο μελέτης στα τέλη της δεκαετία του ’60 και συμπεριλαμβάνεται σε πολλά κομμάτια της κοινωνικής και πολιτικής ζωής του ατόμου.
Κατά την μελέτη αυτού του όρου, έκαναν την εμφάνισή τους δύο θεωρίες σχετικά με την προέλευση της βίας. Η πρώτη είναι αυτή της «θεωρίας του βιολογισμού», η οποία επισημαίνει την αρχέγονη και βιολογική ρίζα της, ενώ η δεύτερη αναφέρεται στον εν καταστάσει κοινωνικό χαρακτήρα της.
Κατά την πρώτη άποψη, η βία υπάρχει από τις απαρχές του κόσμου, καθώς βρίσκεται στο ένστικτο, αλλά και στα γονίδια του ατόμου, το οποίο την εκφράζει με κάθε είδους βίαιη πράξη. Μελετώντας τις συμπεριφορές των πρώτων ανθρώπων, εξάγεται το συμπέρασμα πως ήταν βίαια όντα, με αχαλίνωτα πάθη. Παρόλα αυτά, με την πάροδο του χρόνου και την ανάπτυξη της λογικής τους, προκειμένου να μην αλληλοεξοντωθούν, επέλεξαν τον εκπολιτισμό τους. Παράλληλα, κατά τον κοινωνικό δαρβινισμό, η βία αποτελεί φυσική επιλογή για την επικράτηση του πιο ισχυρού και του πιο ικανού. Σε αυτή τη θεωρία, βασίστηκαν και οι θεωρίες της ευγονικής, του ναζισμού και του φασισμού, οι επιπτώσεις των οποίων είναι ευρέως γνωστές.
Σύμφωνα με την δεύτερη θεωρία, η συμπεριφορά του ατόμου καθορίζεται από την πολιτισμική παράδοση, τις διαφορετικές κουλτούρες, το διαφορετικό σύστημα αξιών και παραδόσεων, άρα και διαφορετικών εκφράσεων της βίας. Επομένως, η βία εμφανίζεται εντός ορισμένου πλαισίου ως συγκυριακό προϊόν, δεν είναι αρχέγονη, αλλά εξελίσσεται ανά τα χρόνια ως συνθήκη. Δηλαδή, μια συγκεκριμένη κατάσταση παράγει και της αντίστοιχη βία.
Παρόλα αυτά, δεν θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχει μια καθολική αλήθεια για το αν ο άνθρωπος γεννιέται ή γίνεται βίαιος. Σίγουρα η αλήθεια βρίσκεται κάπου στη μέση. Έχει αναμφίβολα από την φύση του άγρια και βίαια ένστικτα, όμως η λογική και η ενσυναίσθηση είναι αυτή που τον διαφοροποιεί από τα άγρια ζώα. Τα βίαια αυτά ένστικτα μπορεί βέβαια να μην εκδηλωθούν ποτέ, εάν το ίδιο το άτομο δεν βρεθεί στις κατάλληλες συγκυρίες. Ήδη, από τις αρχές της ανθρώπινης ύπαρξης, οι πρωτόγονοι δεν δίστασαν να χρησιμοποιήσουν βία για την επιβίωσή τους, όμως με την πάροδο των χρόνων και την εξέλιξη του πολιτισμού, διαπίστωσαν ότι για να μπορέσουν να εξελιχθούν πρέπει να αποβάλλουν αυτά τα αρχέγονα ένστικτα. Ωστόσο, ακόμα και σήμερα σε κοινωνίες οι οποίες δεν είναι τόσο εξελιγμένες και το θέμα της επιβίωσης είναι ακόμα ύψιστης σημασίας, εμφανίζονται καθημερινά περιστατικά βίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι χώρες της Υποσαχάριας Αφρικής, με την εκτεταμένη δράση της Μπόκο Χαράμ, καθώς και τα «Failed States», όπου η πειρατεία και η τρομοκρατία είναι καθημερινότητα. Βέβαια, περιστατικά βίας εμφανίζονται και στον κατά τα άλλα εξελιγμένο και αναπτυγμένο κόσμο, όπως είναι οι ΗΠΑ, όπου σε ορισμένες πολιτείες ακόμα υφίσταται η θανατική ποινή, μηχανισμός φυσικής επιλογής, «που απαλλάσσει την κοινότητα από τα κακοποιά στοιχεία που διαταράσσουν τις ισορροπίες της κοινωνίας».
Παρόλα αυτά, ας εστιάσουμε συγκεκριμένα, στο φαινόμενο της τρομοκρατίας ως έκφραση της βίας, που υπάρχει έμφυτη, αλλά αν δεν βρεθούν οι κατάλληλες συνθήκες μπορεί να μην εκδηλωθεί ποτέ. Σε καταστάσεις απόλυτης φτώχειας, έλλειψης εκπαίδευσης, θρησκευτικού φανατισμού, ολοκληρωτικών καθεστώτων ή πολιτικής αστάθειας, τα άτομα είναι πιο ευάλωτα στον να αναπτύξουν αυτά τα εγγενή χαρακτηριστικά τα οποία, ίσως, σε διαφορετική περίπτωση να έμεναν ανενεργά. Έτσι, δεν είναι παράλογο που τα περισσότερα περιστατικά τρομοκρατίας εκδηλώνονται κατά βάσει σε χώρες όπου μαστίζονται από φτώχεια, που το μονοπώλιο της βίας από το κράτος ανθεί ή που ο λαός ψάχνει μια «χείρα βοηθείας» για να μπορέσει να σωθεί από την κατάσταση την οποία βιώνει.
Αναλυτικότερα, ως η πλέον πιο βίαιη μορφή της τρομοκρατίας νοείται αυτή της ισλαμιστικής τρομοκρατίας, η οποία σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Δείκτη Τρομοκρατίας, ευθύνεται για το μεγαλύτερο μέρος των θανάτων εξαιτίας της, με τους Ταλιμπάν να κατακτούν για 2η συνεχόμενη χρονιά την πρώτη θέση. Από την 11η Σεπτεμβρίου έως την πιο πρόσφατη τρομοκρατική επίθεση στην Σομαλία (28/06/21), η ισλαμική τρομοκρατία καταφέρνει να κρατάει τα ηνία, όσον αφορά τους θανάτους, αλλά και τον τρόμο που σπέρνει ανά τις ηπείρους, μέσω των παγκόσμιων δικτύων της.
Αναλύοντας περαιτέρω την υφιστάμενη κατάσταση, εάν στην ευρύτερη περιοχή στην οποία δρουν και εδράζονται οι συγκεκριμένες μη κρατικές ένοπλες ομάδες, δεν επικρατούσε πολιτική αστάθεια και οικονομική ευθραυστότητα, ίσως να μην είχαν δημιουργηθεί και οι σχετικές ανάγκες για κάλυψη του πολιτικού κενού, εκμετάλλευση των φυσικών πόρων, για εμπόριο ναρκωτικών αλλά και λευκής σαρκός και σίγουρα επιβολής «των πιστεύω τους». Εάν στις χώρες αυτές επικρατούσε πολιτική σταθερότητα, τα ανθρώπινα δικαιώματα δεν καταπατούνταν, η πρόσβαση στην εκπαίδευση, στην υγεία και την εργασία ήταν ισότιμη, τα ποσοστά ανεργία ήταν χαμηλά, ενώ παράλληλα και η θρησκεία δεν ήταν συνυφασμένη με το κράτος, ίσως τότε να μιλούσαμε για έναν διαφορετικό κόσμο, πιο ειρηνικό, πιο συνεργατικό, έναν κόσμο στον οποίο οι άνθρωποι δεν θα ήταν αναγκασμένοι από τις συνθήκες της καθημερινότητας να «ξυπνήσουν» τον σκληρότερο εαυτό τους για να επιβιώσουν.
Επομένως, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι ο άνθρωπος και γεννιέται αλλά και γίνεται βίαιος. Έχει μέσα του τα βίαια γονίδια και ένστικτα, τα οποία εμφανίζονται ανάλογα με τις συγκυρίες και τις κοινωνίες στις οποίες βρίσκεται κάθε φορά. Η βία είναι μια υποκειμενική έννοια, η οποία για τον καθένα εκλαμβάνεται διαφορετικά και για αυτό είναι δύσκολο να απαντήσουμε με σιγουριά για την προέλευσή της. Το μόνο σίγουρο, βέβαια, είναι πως σε έναν κόσμο διαφορετικό, ισότιμα δομημένο, τα ποσοστά βίας και τρομοκρατίας, καθώς και οι θάνατοι από αυτές θα ήταν σημαντικά μικρότερα.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
- Institute for Economics & Peace., November 2020. Global Terrorism Index 2020: Measuring the Impact of Terrorism, Sydney. Available at: http://visionofhumanity.org/reports
- Χαραλαμπόπουλος, Ν., 2019. Κράτη και αντισυστημικές ομάδες πολιτικής βίας. Η επερχόμενη σύγκρουση.. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση.
- Khaleej Times. 2021. Somalia: At least 30 killed in Al Shabaab terrorist attack. Available at: https://www.khaleejtimes.com/world/rest-of-asia/somalia-at-least-30-killed-in-al-shabaab-terrorist-attack
ΠΗΓΗ ΕΙΚΟΝΑΣ:
www.istockphoto.com