Γράφει ο Ηλίας Διαμαντόπουλος
Η Αφρική, η δεύτερη μεγαλύτερη ήπειρος του πλανήτη, περιλαμβάνει συνολικά 58 χώρες οι 54 εκ των οποίων αποτελούν ανεξάρτητα κράτη-μέλη του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών[1]. Tα κράτη αυτά συμπεριλαμβάνονται κιόλας από την ανεξαρτητοποίηση τους, τις δεκαετίες 1960 και 1970, μεταξύ των φτωχότερων της υφηλίου. Η Αφρική, σήμα κατατεθέν του αναπτυσσόμενου νότου, μαστίζεται διαχρονικά από καίρια προβλήματα που πηγάζουν τόσο από ενδογενείς αλλά συγχρόνως και από εξωγενείς παράγοντες. Στίγματα τα οποία ελλοχεύουν από το αποικιοκρατικό παρελθόν, ταλανίζουν μέχρι και σήμερα τα αφρικανικά κράτη στον περιβόητο δύσκολο δρόμο για την ανάπτυξη. Πώς όμως, θα επιτευχθεί η ανάπτυξη ενώ ένα τεράστιο ποσοστό των ανθρώπων της Αφρικανικής Ηπείρου μαστίζεται από τις επιπτώσεις της απόλυτης φτώχειας; Με ποιες προϋποθέσεις η οικονομική μεγέθυνση θα συμβάλλει στην καταπολέμηση της ένδειας; Με ποιο τρόπο θα αποδομηθούν οι ανισότητες στο εσωτερικό των κρατών, έτσι ώστε να υπάρξει στοιχειωδώς ισόποση διανομή του εθνικού πλούτου στον πληθυσμό;
Αρχικά, ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα που συντελεί στην αύξηση της φτώχειας περιφερειακά είναι εκείνο του υπερπληθυσμού της ηπείρου. Τα τελευταία χρόνια, μάλιστα, έχει παρατηρηθεί μια ραγδαία πληθυσμιακή αύξηση. Το γεγονός αυτό συνέβαλε, δυστυχώς, στην αύξηση του αριθμού των ανθρώπων που ζει κάτω από συνθήκες απόλυτης φτώχειας. Χαρακτηριστικά, ο αριθμός των ανθρώπων που επιβιώνει με κάτω από 1 δολάριο τη μέρα εκτινάχτηκε στα 413 εκατομμύρια[2]. Οι στόχοι της αντιμετώπισης της φτώχειας και της πείνας καθώς και η εξάλειψη αυτών, όπως αυτοί διατυπώνονται στην Agenda 2030 του ΟΗΕ, φαίνεται, δυστυχώς, πως δεν είναι ρεαλιστικοί.
Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνεται και από την όξυνση της φτώχειας που παρατηρήθηκε κατά το χρονικό διάστημα 2014 έως 2018 για πρώτη φορά μετά από μια δεκαετία. Τα ελλείμματα δημοκρατίας που παρουσιάζονται σε περιφερειακό επίπεδο διαδραματίζουν καίριο ρόλο στην επιδείνωση της κατάστασης. Η παγίωση των πολιτικών ελίτ, η καθιέρωση στρατιωτικών δικτατοριών καθώς και ανάδυση τρομοκρατικών φονταμενταλιστικών οργανώσεων συνδέονται άμεσα με τις συνθήκες φτώχειας που μαστίζουν τον πληθυσμό. Ειδικά δε ο αγροτικός πληθυσμός λόγω και της δράσης των τρομοκρατικών οργανώσεων στην ύπαιθρο βρίσκεται σε συνθήκες εξαθλίωσης.
Παραδόξως, ενώ η αύξηση της φτώχειας είναι αδιαμφισβήτητο γεγονός, παρατηρείται ότι οι οικονομίες των αφρικανικών κρατών καταγράφουν μερικούς από τους υψηλότερους βαθμούς ανάπτυξης στον κόσμο. Χαρακτηριστικά, το μέσο αφρικανικό ΑΕΠ τείνει να αυξάνεται ετησίως κατά το αξιοπερίεργο ποσοστό του 4,7%[3]. Πώς, όμως, είναι αυτό δυνατόν; Στον ανεπτυγμένο κόσμο, υπό φυσιολογικές συνθήκες, μια ικανοποιητική αύξηση του ΑΕΠ θα ήταν ευεργετική για τον πληθυσμό. Δε θα έπρεπε να συμβαίνει το ίδιο και στην Αφρική; Η οικονομική ανάπτυξη που παρουσιάζεται δε θα έπρεπε αυτομάτως να συμβάλλει στην καταπολέμηση της φτώχειας και ως επακόλουθο στην αισθητή βελτίωση του βιοτικού επιπέδου; Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι αναδύονται εύλογα ερωτήματα όσον αφορά την οικονομική μεγέθυνση και τη σχέση της με τη φτώχεια.
Σύμφωνα με επιστημονικές, διακεκριμένες μελέτες η αύξηση του αφρικανικού ΑΕΠ δεν συμβάλλει στη μείωση της φτώχειας για έναν κύριο και ταυτόχρονα πολύ σημαντικό λόγο. Αυτός δεν είναι άλλος από την αυξανόμενη οικονομική ανισότητα που εμφανίζεται μεταξύ των πληθυσμιακών κοινωνικών ομάδων. Οι βαθιές ανισότητες που εμφανίζονται στη διανομή του εισοδήματος στο εσωτερικό των κρατών αποτελούν ίσως το σημαντικότερο εμπόδιο στην καταπολέμηση της φτώχειας. Για να ανοίξει, συνεπώς, ο δρόμος για την καθολική ανάπτυξη των αφρικανικών λαών κρίνεται αναγκαίο να καταπολεμηθεί το οικονομικό αυτό χάσμα.
Η άμβλυνση των οικονομικών ανισοτήτων στην Αφρική μόνο εύκολη δε δύναται να χαρακτηριστεί. Αντιθέτως, η συρρίκνωση των ανισοτήτων προϋποθέτει συλλογικά και συντονισμένα πολιτικά μέτρα, τα οποία είναι απαραίτητα για τη δημιουργία μιας βιώσιμης κοινωνίας για όλους. Δε γίνεται επ’ αόριστον οι εγχώριες πολιτικές ελίτ να καπηλεύονται τον πλούτο των πολλών. Δεν είναι θεμιτό ορισμένα πρωτογενή υποκείμενα του Διεθνούς Δικαίου με ρίζες βαθιάς δημοκρατικής παράδοσης και θεσμών, να ασκούν νέες μορφές νεοαποικιοκρατίας καθώς και να συμβάλλουν εμμέσως στη παγίωση των ντόπιων πολιτικών ελίτ. Τα κράτη της Αφρικής έχουν την ανάγκη και πρωτίστως το δικαίωμα στην ανάπτυξη. Άλλωστε, όλοι οι λαοί των Ηνωμένων Εθνών, μέσω του Καταστατικού Χάρτη, έχουν διακηρύξει την πίστη τους σε αυτό. Χαρακτηριστικά, στο προοίμιο του Καταστατικού Χάρτη αναφέρεται το εξής: « Εμείς οι λαοί των Ηνωμένων Εθνών να διακηρύξουμε και πάλι την πίστη μας στα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα, στην αξιοπρέπεια και στην αξία του ανθρώπου, στα ίσα δικαιώματα ανδρών και γυναικών και μεγάλων και μικρών κρατών».
Για να επιτευχθεί ο στόχος αυτός αναγκαίες κρίνονται ριζοσπαστικές -για τα δεδομένα της περιοχής- πολιτικές. Αρχικά, η δημιουργία κοινωνικών δομών πρόνοιας καθώς και η αύξηση των επενδύσεων σε τομείς όπως είναι η εκπαίδευση αλλά και η υγεία παρουσιάζονται ως ζωτικής σημασίας. Όλοι φυσικά γνωρίζουν τις ανεπαρκείς δομές σχολείων και νοσοκομείων που υπάρχουν στα αφρικανική κράτη, οι περισσότερες εκ των οποίων βρίσκονται σε βεβαρημένη κατάσταση. Τόσο η βελτίωση όσο και η αύξηση των δομών αυτών θα διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην αντιμετώπιση των ανισοτήτων. Για παράδειγμα, ένας πολίτης που έχει αποκτήσει μια στοιχειώδη, ικανοποιητική μόρφωση είναι ικανός να αμφισβητήσει τον λαϊκισμό αλλά και να διεκδικήσει κοινωνική δικαιοσύνη γι’ αυτόν και τους συμπολίτες του στα πλαίσια του δημοκρατικού αλτρουισμού. Όπως, άλλωστε, γνωρίζουμε η γνώση καλλιεργεί τη δημοκρατική συνείδηση καθώς και τις δημοκρατικές αξίες. Επιπρόσθετα, οι επενδύσεις στην εκπαίδευση και στην υγειονομική περίθαλψη δύνανται να συμβάλλουν στη βραχυπρόθεσμη στήριξη της οικονομικής ανάπτυξης μέσω της δημιουργίας θέσεων εργασίας.
Παράλληλα, η υιοθέτηση ποιοτικών χρηματοπιστωτικών και νομισματικών πολιτικών δύναται να συνεισφέρει τα μέγιστα στην επιτυχή αντιμετώπιση των ανισοτήτων. Ενδεικτικά, οι ποιοτικά σχεδιασμένες νομισματικές πολιτικές έχει αποδειχθεί πως συμβάλλουν στην παροχή δημοσίων αγαθών, στη διόρθωση των αποτυχιών της αγοράς αλλά και στην άμεση επίδρασή τους στην κατανομή του εισοδήματος.
Η ταυτόχρονη ανάπτυξη των αγροτικών υποδομών θα μπορούσε κάλλιστα να επηρεάσει ευεργετικά το αναπτυξιακό φαινόμενο. Ένα σύνολο δημοσίων επενδύσεων στον τομέα της γεωργίας σε συνδυασμό με τις απαραίτητες επενδύσεις στον τομέα των μεταφορών θα μπορούσε να αποδειχθεί ιδιαίτερα καρποφόρο ως προς τη δικαιότερη κατανομή του εθνικού πλούτου, μέσω της αυξανόμενης συμμετοχής του πληθυσμού στους παραγωγικούς συντελεστές. Οι επενδύσεις αυτές θα μπορούσαν να συμβάλλουν, μάλιστα, και στην ανάπτυξη των εξαγωγών των αγροτικών προϊόντων καθώς και στην επικείμενη τόνωση του εμπορικού ισοζυγίου.
Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι τα υψηλά επίπεδα φτώχειας των αφρικανικών λαών συνδέονται άρρηκτα με την ύπαρξη σημαντικών οικονομικών ανισοτήτων στο εσωτερικό των κρατών. Η αποδόμηση αυτών των ανισοτήτων κρίνεται ποιο αναγκαία από ποτέ. Στο Μπουρούντι το ετήσιο κατά κεφαλήν εισόδημα ανέρχεται στα 272 δολάρια[4]. Στην Κεντροαφρικανική Δημοκρατία, το προσδόκιμο ζωής εκτιμάται στα 53 έτη[5]. Εν έτει 020, τα δεδομένα αυτά μοιάζουν αποκρουστικά. Για την καταπολέμηση, όμως, της φτώχειας, όπως προαναφέρθηκε, απαιτείται σε πρώτο στάδιο η καταπολέμηση των ανισοτήτων. Για την καταπολέμηση των ανισοτήτων δε, απαιτείται μια συντονισμένη και συλλογική δράση πρωτοπόρων υποκειμένων του Διεθνούς Δικαίου, κρατών και διεθνών οργανισμών. Η διεθνής κοινότητα οφείλει να δράσει άμεσα και συγχρόνως αποτελεσματικά στην αρωγή αυτών των χωρών. Μόνο με αυτό τον τρόπο υπάρχει ελπίδα να υπάρξει μελλοντικά πραγματική και ουσιαστική ανάπτυξη για τους δεινοπαθούντες λαούς των αφρικανικών κρατών.
Βιβλιογραφία:
- Τσάλτας Γρηγόρης, Η Γεωγραφία στις Διεθνείς Σπουδές, Αθήνα, εκδ. Σιδέρης, 2011, σ. 115-138.
- Harsch Ernest, Combating Inequality in Africa, Africa Renewal, 10 Μαΐου 2020, Διαθέσιμο σε:
https://www.un.org/africarenewal/magazine/july-2006/combating-inequality-africa
- Harsch, Ernest, Combating Africa’s inequalities, Africa Renewal, 10 Μαΐου 2020, Διαθέσιμο σε:
https://www.un.org/africarenewal/magazine/december-2017-march-2018/combating-africa%E2%80%99s-inequalities
- While Poverty in Africa Has Declined, Number of Poor Has Increased, The World Bank, 12 Μαΐου 2020, Διαθέσιμο σε:
https://www.worldbank.org/en/region/afr/publication/poverty-rising-africa-poverty-report
- GDP per capita (current US$), The World Bank, 18 Μαΐου 2020 , Διαθέσιμο σε: https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.CD
- Life expectancy at birth, total (years), The World Bank, 18 Μαΐου 2020, Διαθέσιμο σε: https://data.worldbank.org/indicator/SP.DYN.LE00.IN
- About Sub-Saharan Africa, United Nations Development Programme, 12 Μαΐου 2020, Διαθέσιμο σε: https://www.africa.undp.org/content/rba/en/home/regioninfo/
- Wilhelm Jan Philipp, Africa: More poverty despite economic growth, Deutsche Welle, 12 Μαΐου 2020, Διαθέσιμο σε:
https://www.dw.com/en/africa-more-poverty-despite-economic-growth/a-52840817
- Zhenmin Liu, Ending Poverty is Possible, but it Means Facing up to Inequality – Within & Between Countries, Inter Press Service, 12 Μαΐου 2020, Διαθέσιμο σε:
[1] Η Αγία Ελένη, η Ρεϋνιόν, η Δυτική Σαχάρα και η Μαγιότ δεν είναι κυρίαρχα κράτη
[2] Βλ. Jan Philipp Wilhelm, Africa: More poverty despite economic growth, Deutsche Welle, , 12 Μαΐου 2020, παράγραφος 3, Διαθέσιμο σε:
https://www.dw.com/en/africa-more-poverty-despite-economic-growth/a-52840817
[3] Η αύξηση του ΑΕΠ κατά 4,7% αφορά το χρονικό διάστημα 2000-2018. Βλ. Jan Philipp Wilhelm, Africa: More poverty despite economic growth, Deutsche Welle, , 12 Μαΐου 2020, παράγραφος 8, Διαθέσιμο σε:
https://www.dw.com/en/africa-more-poverty-despite-economic-growth/a-52840817
[4] Σύμφωνα με στοιχεία της Παγκόσμιας Τράπεζας. Βλ. GDP per capita (current US$), The World Bank, 18 Μαΐου 2020 , Διαθέσιμο σε:
https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.CD
[5] Σύμφωνα με στοιχεία της Παγκόσμιας Τράπεζας. Βλ. Life expectancy at birth, total (years), The World Bank, 18 Μαΐου 2020, Διαθέσιμο σε:
https://data.worldbank.org/indicator/SP.DYN.LE00.IN