Γράφει η Παρασκευή Μαλγαρινού
Ένα αναδυόμενο ζήτημα που άρχισε, μόλις τις τελευταίες δεκαετίες, να αποτελεί αντικείμενο συζήτησης είναι εκείνο που αφορά τον Αρκτικό Κύκλο. Η περιοχή αυτή αποτελεί βασική, και σε μεγάλο βαθμό ανεκμετάλλευτη, πηγή ορυκτών και ενεργειακών πόρων, καθώς και καταλυτικό σημείο ελέγχου, τόσο για την ναυσιπλοΐα και την αλιεία όσο και για τη διεξαγωγή ποικίλλων ερευνητικών εξερευνήσεων. Με την άνοδο της θερμοκρασίας ως επακόλουθο της κλιματικής αλλαγής, ο Αρκτικός Κύκλος πλήττεται από το διαρκές λιώσιμο των πάγων, φαινόμενο που φέρνει στην επιφάνεια τεράστιες ποσότητες ενεργειακών πηγών, αλλά ταυτόχρονα δημιουργεί και νέες εμπορικές διαδρομές. Τα προαναφερόμενα πλεονεκτήματα, φυσικά, δεν θα μπορούσαν να παραμείνουν ανεκμετάλλευτα, τόσο από χώρες που κυριαρχικά κατέχουν εκτάσεις στην περιοχή όσο και από χώρες που θέλουν να αποκτήσουν ένα «μερίδιο» αυτής με απώτερο στόχο την οικονομική και πολιτική ισχύ. Το πρόβλημα εγείρεται λοιπόν, όταν τα διαφορετικά αυτά συμφέροντα έρχονται σε αντιπαράθεση και οι συγκρούσεις φαίνονται να είναι επικείμενες.
Η πρώτη χώρα, άμεσα ενδιαφερόμενη για την εν λόγω περιοχή, είναι η Ρωσία. Η Ρωσική Ομοσπονδία ως μόνιμο μέλος του Αρκτικού Συμβουλίου, συμβούλιο το οποίο ιδρύθηκε το 1996 με σκοπό τη συνεργασία των κρατών στον Αρκτικό Κύκλο, απολαύει της μεγαλύτερης ισχύος των χωρών που επρόκειτο να αναφερθούν. Αυτό κρίνεται λογικό, καθώς λόγω της εξαιρετικής γεωγραφικής της θέσης επωφελείται από το λιώσιμο των πάγων, το όποιο της εξασφαλίζει πληθώρα πόρων όσο και νέους εμπορικούς δρόμους διεθνούς εμβέλειας. Το όφελος της είναι τόσο σημαντικό, σε βαθμό που πρακτικά να εξαρτάται από την περιοχή, η οποία είναι υπόλογη για το 95% των αποθεμάτων φυσικού αερίου και για το 60% των αποθεμάτων πετρελαίου της χώρας. Μια χώρα του βεληνεκούς της Ρωσίας φυσικά δεν αφήνει στο έλεός τους τόσο μεγάλης σημασίας πηγές εσόδων. Ωστόσο, ο τρόπος διαχείρισης από τη χώρα μπορεί να χαρακτηριστεί από ισχυρό προστατευτισμό και άσκοπη επιθετικότητα. Τα παραδείγματα της στάσης αυτής είναι αρκετά. Η τοποθέτηση της ρωσικής σημαίας στον βυθό της Αρκτικής το 2007 ήταν μια πράξη συμβολική και πολιτική, ένδειξη της επιθυμίας της χώρας για επέκταση των περιοχών της. Ένα πιο ακραίο παράδειγμα αποτελεί η επαναλαμβανόμενη παραβίαση του άρθρου 19 της Σύμβασης για το Δίκαιο της Θάλασσας (αναφορικά με το δικαίωμα της αβλαβούς διέλευσης–innocent passage) μέσω του αυστηρού ελέγχου στον οποίο υποβάλλονται τα πλοία, τα οποία περνούν από το λιμάνι «Yamal». Η Ρωσία φυσικά διαψεύδει τις οποιεσδήποτε παραβιάσεις φέρνοντας ως αντεπιχείρημα το άρθρο 21 και κυρίως το άρθρο 234, σύμφωνα με το οποίο «Τα παράκτια κράτη έχουν το δικαίωμα να υιοθετούν και να επιβάλλουν αμερόληπτους νόμους και κανονισμούς για την πρόληψη, μείωση και έλεγχο της θαλάσσιας ρύπανσης από πλοία σε περιοχές καλυμμένες με πάγο μέσα στα όρια της αποκλειστικής οικονομικής τους ζώνης», δικαιολογώντας με αυτό τον τρόπο τους ελέγχους και τα αυστηρά μέτρα που θέτει.
Η δεύτερη, σε ισχύ, χώρα στον Αρκτικό Κύκλο είναι ο Καναδάς. Η πολιτική που ακολουθεί διαφέρει σε σημαντικό βαθμό από αυτήν της Ρωσίας. Επικεντρώνεται κυρίως στην αντιμετώπιση του άμεσου κινδύνου της κλιματικής αλλαγής για δύο βασικούς λόγους: πρώτον την προστασία της βιοποικιλότητας της περιοχής, αλλά και των περίπου 4,5 εκατομμυρίων κατοίκων της και δεύτερoν την αποτροπή πιθανών μελλοντικών συγκρούσεων που μπορούν να διαταράξουν τη σταθερότητα και την αρμονία που μέχρι τώρα διατηρείται στον Αρκτικό Κύκλο. Αυτό αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι έχει προσφέρει χρηματοδοτήσεις ύψους 109 εκατομμυρίων σε έρευνες στον βυθό της Αρκτικής. Φυσικά, αυτό δεν σημαίνει ότι δεν δίνει βάση στην οικονομική και πολιτική διάσταση της περιοχής. Συγκεκριμένα, ο Καναδάς, στο πλαίσιο της επεκτατικής του πολιτικής, προσπαθεί αλλεπάλληλα να διευρύνει τα κυριαρχικά του δικαιώματα πέρα από την ΑΟΖ (Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη) του, γεγονός που έχει φέρει τη χώρα σε σύγκρουση με τις ΗΠΑ, με πιο γνωστό το ζήτημα του προσδιορισμού των συνόρων στη θάλασσα Beaufort, στην οποία ο Καναδάς υποστηρίζει ότι κατέχει την απόλυτη κυριαρχία.
Από το ζήτημα αυτό δεν θα μπορούσε να παραληφθεί η αμερικανική παρουσία. Μπορεί να φαντάζει αντιφατικό, λαμβάνοντας υπόψη την παρούσα περιβαλλοντική τους πολιτική, αλλά οι ΗΠΑ δίνουν μεγάλη βάση στην προστασία του αρκτικού χώρου, είτε με τη χρηματοδότηση ερευνών με στόχο τη βιωσιμότητα της περιοχής είτε ακόμα και με την προστασία του γηγενούς της πληθυσμού. Ο στόχος της Αμερικής δεν έχει να κάνει τόσο με την εκμετάλλευση των ενεργειακών και ορυκτών πόρων, όσο με την επιβολή της κυριαρχίας της σε όσο το δυνατόν περισσότερες αρκτικές εκτάσεις. Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, δεν διστάζει να έρθει σε αντιπαράθεση με όποια χώρα διαψεύσει τα εθνικά της συμφέροντα, τα οποία τόσο έκδηλα υποστηρίζει. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις όπου έχουν προκληθεί εντάσεις μεταξύ ΗΠΑ και Ρωσίας επειδή η δεύτερη εκμεταλλεύεται τη χρήση των άρθρων 21 και 234 του Δικαίου της Θάλασσας, για να επιβάλλει αυστηρούς ελέγχους, τους οποίους κατηγορηματικά κατακρίνει η αμερικανική πλευρά.
Το τελευταίο τμήμα του άρθρου αυτού, επικεντρώνεται στον ρόλο που διαδραματίζουν μικρότερα κράτη στο ζήτημα αυτό, καθώς και στην αναδυόμενη κινεζική ισχύ. Χώρες όπως η Νορβηγία, η Σουηδία, η Φινλανδία, η Ισλανδία και η Δανία (μαζί με τη Γροιλανδία και τα Νησιά Φερόε), που αποτελούν μόνιμα μέλη του Αρκτικού Συμβουλίου, πρεσβεύουν μια πολιτική που βασίζεται στην προστασία του περιβάλλοντος και στην αποτροπή της κλιματικής αλλαγής. Οι διαφωνίες που δημιουργούνται είναι περιορισμένες, έως και ελάχιστες, κάτι απόλυτα φυσιολογικό αν ληφθεί υπόψιν η ουδέτερη και διπλωματική στάση που συνολικά πρεσβεύουν οι προαναφερόμενες χώρες.
Εμπόδιο στις πολιτικές της Ρωσίας, του Καναδά και των ΗΠΑ φαίνεται να θέτει η Κίνα. Παρότι, από γεωγραφική άποψη, η χώρα δεν συνδέεται με τον Αρκτικό Κύκλο, το γεγονός ότι αποτελεί τη δεύτερη μεγαλύτερη οικονομία παγκοσμίως, αλλά και η ακατάπαυστη επιθυμία της για ισχύ, την ωθούν στην εγκατάσταση ερευνητικών σταθμών και στην αγορά παγοθραυστικών με απώτερο σκοπό να εγκαθιδρύσει την παρουσία της και να αναδειχθεί σε υπολογίσιμη αρκτική δύναμη.
Εν κατακλείδι, ο Αρκτικός Κύκλος αποτελεί και πρόκειται να αποτελέσει πυρήνα ενός γεω-πολιτικού ζητήματος που όσο εντείνεται η κλιματική αλλαγή, τόσο θα μετατρέπεται σε κεντρικό πεδίο αντιπαραθέσεων των Μεγάλων Δυνάμεων. Οι ποικίλες αναλύσεις και θεωρίες υποστηρίζουν ωστόσο, ότι στο όνομα των κοινών συμφερόντων, η συνεργασία θα επικρατήσει και οι «θερμές» συγκρούσεις θα αποφευχθούν, αλλά όπως μας έχει αποδείξει πολλές φορές στο παρελθόν η διεθνής ιστορία, καμία κατάσταση δεν είναι de facto.
Πηγές:
Antonio Cassese, Διεθνές Δίκαιο, Αθήνα, Εκδόσεις Gutenberg, 2012, Σελίδες: 107-109.
Ηνωμένα Έθνη, Σύμβαση για το δίκαιο της θάλασσας, Επίσημη Εφημερίδα αριθ. L 179 της 23/06/1998, Σελίδες: 0003-0134 (Άρθρα 19, 21, 234). Διαθέσιμο σε: https://eurlex.europa.eu/legalcontent/EL/TXT/HTML/?uri=CELEX:21998A0623(01)&from=PT
Stanley P. Fields, Article 234 of the United Nations Law of the Sea: The Overlooked Linchpin for Achieving Safety and Security in the U.S. Arctic?, The Fletcher School of Law and Diplomacy, Tufts University, 2016, Σελίδες: 55, 59-77. Διαθέσιμο σε: https://sites.tufts.edu/lawofthesea/chapter-eight/
Zhao Long, Arctic Governance: Challenges and Opportunities, International Institutions and Global Governance Program an initiative from Council on Foreign Relations, Νοέμβριος 29, 2018. Διαθέσιμο σε: https://www.cfr.org/report/arctic-governance
Captain Brian L. Sittlow, What’s at Stake with Rising Competition in the Arctic?, Council on Foreign Relations, Μάιος 1, 2020. Διαθέσιμο σε: https://www.cfr.org/in-brief/whats-stake-rising-competition-arctic
Scott Borgerson, Lawson Brigham, Michael Byers, Heather Conley, Marlene Laruelle, The Emerging Arctic (InfoGuide), Council on Foreign Relations, Μάρτιος 25, 2014. Διαθέσιμο σε: https://www.cfr.org/interactives/emerging-arctic#!/emerging-arctic
Arctic Council, Arctic Marine Shipping Assessment (AMSA), Report from Arctic Council, Ιανουάριος 2009. Διαθέσιμο σε: http://www.arctis-search.com/Law+of+the+Sea
Βασιλοπούλου Χρυσούλα, Αρκτικός Κύκλος: Αντικρουόμενα Συμφέροντα, Ερευνητική Εργασία No.46, Κεδίσα (Κέντρο Διεθνών Στρατηγικών Αναλύσεων), Ιούνιος 2019.
Πηγή εικόνας: http://www.sinelab.com/resources/illustration/Gold-Rush-illustration.html