Γράφει η Χριστίνα Σωτηροπούλου
Ο 20ος αιώνας ήταν αναμφίβολα γεμάτος γεγονότα που συνέβαλαν στην αποκρυστάλλωση της σημερινής παγκόσμιας πραγματικότητας: δυο Παγκόσμιοι Πόλεμοι που οδήγησαν στην άνοδο και την πτώση υπερδυνάμεων, εμφάνιση νέων δρώντων, o Ψυχρός Πόλεμος, συνοδευόμενος από σειρά περιφερειακών συγκρούσεων, διεξαγόμενες τόσο εντός του πλαισίου του διπολικού ανταγωνισμού όσο και της αποαποικιοποίησης, της διαδικασίας που σήμανε το τέλος της υπερπόντιας κυριαρχίας των ευρωπαϊκών αυτοκρατοριών με την δημιουργία ανεξάρτητων κρατών στη θέση των αποικιών. Από αυτά τα γεγονότα, το κείμενο που ακολουθεί θα εστιάσει στις δύο τελευταίες αλληλένδετες αλλά και αντικρουόμενες εξελίξεις, εξετάζοντας τις συνθήκες που επέτρεψαν, το τρίτο κύμα αποαποικιοποίησης, όπως ονομάζεται, και τον Ψυχρό Πόλεμο, να εκτυλιχθούν παράλληλα αλλά και την αλληλεπίδραση των δύο φαινομένων μέσα από σημαντικές στιγμές της ιστορίας.
Σύμφωνα με τους σημερινούς διεθνολόγους, το αποικιοκρατικό σύστημα αποτέλεσε ένα ευρωπαϊκό, στις περισσότερες εκφάνσεις του, προϊόν, το οποίο βασιζόμενο στον νόμο της υπεροχής του ισχυρού και ανεπτυγμένου, διαμόρφωσε από τον 14ο αιώνα ένα καθεστώς επικυριαρχίας των ευρωπαϊκών κρατών στις λιγότερο αναπτυγμένες, για τα δυτικά πρότυπα, κοινωνίες, με πρόφαση την ευμάρεια τους. Μετά το τέλος του Μεγάλου Πολέμου, η κατάλυση μεγάλων ευρωπαϊκών αυτοκρατοριών και η σχετική αποδυνάμωση των νικητριών, σε συνδυασμό με τις διακηρύξεις του Αμερικάνου Προέδρου Wilson περί αυτοδιάθεσης των λαών και την Ρωσική Επανάσταση, έδωσαν έδαφος στην έκφραση αντιαποικιοκρατικών αισθημάτων στις υπό κατοχή περιοχές. Αυτοκρατορίες όπως η Γαλλία και η Βρετανία βρέθηκαν αντιμέτωπες με εξεγέρσεις και την ανάγκη για υποχωρήσεις, οι οποίες όμως δεν ήταν επί της ουσίας και μάλιστα για το παρόν επιβεβαίωναν την ισχύ τους επί των αποικιών, όπως για παράδειγμα το καθεστώς των εντολών, φτάνοντας τελικά τον αριθμό των εξαρτημένων περιοχών στο αποκορύφωμα του, μετρώντας 154 το 1921.
Ωστόσο ο δρόμος στρωνόταν ιδεολογικά τόσο στις υπό κατοχή περιοχές όσο και εντός των μητροπόλεων και καθώς μετά από κοσμοϊστορικά γεγονότα έρχονται αλλαγές στο διεθνές σύστημα, η ευκαιρία για τις αποικίες ξαναδόθηκε με το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου το 1945. Ο μεταπολεμικός κόσμος επιφύλασσε μειωμένο ρόλο για τις ευρωπαϊκές δυνάμεις, οι οποίες ήταν αποδυναμωμένες οικονομικά και στρατιωτικά μετά τις επιστρατεύσεις πολιτών, τις απώλειες τους αλλά και την επίταξη των μέσων που χρειάστηκαν για την πολεμική προσπάθεια. Οι ηττημένες Γερμανία, Ιταλία και Ιαπωνία αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις αποικίες τους στην Αφρική και την Ασία αντίστοιχα ενώ και οι νικήτριες συμμαχικές δυνάμεις ανακάλυψαν πως η διατήρηση των αποικιών δεν ήταν βιώσιμη επιλογή. Εξάλλου και οι ίδιες μεταπολεμικά στηρίχθηκαν οικονομικά από το Αμερικανικό σχέδιο Marshall και έχρηζαν στρατιωτικής ενίσχυσης από την Αμερική. Παράλληλα με την απομυθοποίηση της υπεροχής της «γηραιάς ηπείρου», η ίδια η ιδεολογική βάση της αποικιοκρατίας είχε απονομιμοποιηθεί. Αρχικά, μετά από τις θηριωδίες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου στο όνομα της φυλετικής υπεροχής, οι οποίες αντικατόπτριζαν αποικιακές πρακτικές, και στην συνέχεια μέσω του έργου του νεοσυσταθέντος Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών. Ο Ο.Η.Ε., έθεσε το θεωρητικό πλαίσιο για την απελευθέρωση των αποικιών μέσα από τον Χάρτη του αλλά και την «Διακήρυξη για την παραχώρηση ανεξαρτησίας στις αποικιοκρατούμενες χώρες και λαούς» του 1960, νομιμοποιώντας την δράση των εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων. Τέλος, στον απόηχο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, το κενό ισχύος που διαμορφώθηκε με την αποδυνάμωση των ευρωπαϊκών κρατών, ανέλαβαν να καλύψουν οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής και η Σοβιετική Ένωση. Οι δύο χώρες είχαν αναδειχθεί σε υπερδυνάμεις, μαχόμενες πλέον σε αντίπαλα στρατόπεδα κατά τον λεγόμενο Ψυχρό Πόλεμο, σε έναν διπολικό κόσμο, για παγκόσμια επιρροή, οι ΗΠΑ, πρεσβεύοντας την φιλελεύθερη δημοκρατία και την παγκόσμια επικράτηση της και η ΕΣΣΔ μαχόμενη υπέρ της ιδεολογίας του αντιιμπεριαλισμού και της αυτοδιάθεσης των λαών.
Τα θεμέλια του Ψυχρού Πολέμου εντοπίζονται ήδη πριν την λήξη του Β΄ Παγκοσμίου με μια σειρά συνδιασκέψεων όπου Η.Π.Α., Βρετανία και Σοβιετική Ένωση συναποφάσισαν τον διαμοιρασμό της μεταπολεμικής Ευρώπης σε σφαίρες επιρροής, με συνεργασία των νικητριών για έναν δημοκρατικό φιλελεύθερο μεταπολεμικό κόσμο, όπως τουλάχιστον οραματιζόταν ο Αμερικάνος Πρόεδρος Ρούσβελτ. Ωστόσο το όραμα δεν του δεν κράτησε για πολύ, καθώς τόσο η αμερικανική όσο και η σοβιετική πλευρά όντας δύσπιστες η μία απέναντι στην άλλη ανέμεναν μια επικείμενη σύγκρουση. Ο Στάλιν επέβαλε μαρξιστικά-λενινιστικά καθεστώτα πιστά στην Μόσχα στην Ανατολική Ευρώπη, προκειμένου να οχυρώσει την Σοβιετική Ένωση απέναντι σε ενδεχόμενη Αμερικανική επίθεση. Αντίθετα οι Η.Π.Α. εκλαμβάνοντας το ως προετοιμασία ενός επεκτατικού προγράμματος του κομμουνισμού κλιμάκωσε την κατάσταση, ηγούμενη μιας «ιδεολογικής σταυροφορίας», δηλώνοντας μέσω του δόγματος Τρούμαν πως θα στήριζε όσες χώρες κινδύνευαν από τον σοβιετικό επεκτατισμό και ακολουθώντας την στρατηγική της ανάσχεσης. Έτσι μετά την πρώτη ψυχροπολεμική κρίση στο Βερολίνο, δημιουργήθηκε το ΝΑΤΟ εξασφαλίζοντας την Αμερικανική σφαίρα επιρροής στην δυτική Ευρώπη, πρεσβεύοντας μια δυτική συμμαχία έναντι στην σοβιετική απειλή ενώ η ΕΣΣΔ σύναψε το αντίστοιχο αμυντικό Σύμφωνο της Βαρσοβίας με φιλοσοβιετικά κράτη.
Ενώ ο Ψυχρός πόλεμος ξεκίνησε στην Ευρώπη, οι διεθνείς εξελίξεις έκαναν επιτακτική την ανάγκη οι δυο υπερδυνάμεις να αποκτήσουν συμμάχους σε έναν μεταβαλλόμενο κόσμο όπου ταυτόχρονα το αποικιοκρατικό σύστημα κατέρρεε και έδινε ευκαιρίες για παρείσφρηση και επιρροή στα νέα κράτη.΄Ετσι, πολλές από τις περιφερειακές συγκρούσεις στο πλαίσιο της αποαποικιοποίησης αποτέλεσαν ταυτόχρονα πεδίο ψυχροπολεμικού ανταγωνισμού.
Η πρώτη περιοχή που άδραξε την ευκαιρία ήταν η Ανατολική Ασία, καθώς με το τέλος του πολέμου έληξε η μέχρι τότε Ιαπωνική κατοχή και ενώ η Ευρώπη ήλπιζε να επανακτήσει τις αποικίες της, τα πρώτα χρόνια μετά τον πόλεμο οι νοτιοανατολικές χώρες είχαν αρχίσει να αποσυνδέονται από τις μητροπόλεις. Βαρύτητα είχε η αποχώρηση της Βρετανίας από την Ινδία το 1947,αποδεικνύοντας πως αδυνατούσε να αντέξει το βάρος των απελευθερωτικών αγώνων ακόμη και για την σημαντικότερη αποικία της. Αργότερα, η Ολλανδία μετά από αμερικανική πίεση και απειλές για απόσυρση της βοήθειας του σχεδίου Μάρσαλ, αναγνώρισε την ανεξαρτησία της Ινδονησίας το 1949. Ταυτόχρονα οι Η.Π.Α. το 1946 αναγνώρισαν τις Φιλιππίνες ως ανεξάρτητο κράτος, εδραιώνοντας φιλοδυτικές κυβερνήσεις, όπως έπραξαν και αργότερα στην Μαλαισία και την Ταϊβάν, χωρίς όμως να ακολουθούν παρόμοια αντιαποικιοκρατική στάση για πολύ. Δεν απέδωσαν την ίδια ανεξαρτησία στα νησιά του Ειρηνικού που πήραν από την Ιαπωνία κατά την διάρκεια του πολέμου, τα οποία είτε διοίκησαν υπό καθεστώς κηδεμονίας είτε κατέχουν έως και σήμερα και έχουν χρησιμεύσει ως στρατιωτικές βάσεις ή για πυρηνικές δοκιμές.
Η εξάπλωση της πολιτικής επιρροής της ΕΣΣΔ με την ανακήρυξη της Κίνας σε Λαϊκή Δημοκρατία το 1949 και η κινεζική επιρροή στα γειτονικά της κράτη οδήγησαν σε αμερικανική εμπλοκή σε δυο σημαντικές συγκρούσεις στην συγκεκριμένη περιφέρεια σε μια προσπάθεια για ανάσχεση. Αρχικά, τον πόλεμο της Κορέας μετά το τέλος της Ιαπωνικής κατοχής της χερσονήσου, όπου η εισβολή της φιλοσοβιετικής Βόρειας Κορέας στο φιλοδυτικό νότιο τμήμα το 1950 οδήγησε σε τριετή σύγκρουση με εμπλοκή κινεζικών και αμερικανικών δυνάμεων στηρίζοντας την εκάστοτε πλευρά και εγκαθίδρυσε δυο χώρες σε διαφορετικές σφαίρες επιρροής. Η δεύτερη μεγάλη αμερικανική εμπλοκή ήρθε με την υλική στήριξη της συμμαχικής Γαλλίας στην προσπάθεια να διατηρήσει την αποικία της Ινδοκίνας. Εκεί αντάρτες υπό τον Βιετναμέζο Χο Τσι Μινχ μάχονταν σε έναν εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα υποστηριζόμενοι από την Κίνα με πολεμοφόδια και συμβούλους και στόχευαν τόσο στην ανάσχεση της κομμουνιστικής απειλής όσο και στην ικανοποίηση της νατοϊκής Γαλλίας. Το 1954 η Γαλλία ηττήθηκε στο Ντιέν Μπιέν Φου και αποσύρθηκε αφήνοντας το Βιετνάμ διαιρεμένο με μια αντιδυτική και μια φυλοδυτική κυβέρνηση, γεγονός που οδήγησε σε κλιμάκωση αργότερα, στην καρδιά του Ψυχρού Πολέμου.
Με γνώμονα την Ανατολική Ασία, όπου εγκαθιδρύονταν πράγματι φιλοσοβιετικά καθεστώτα, με περισσότερο κινεζική παρά σοβιετική στήριξη, ο φόβος της κομμουνιστικής απειλής οι Η.Π.Α. θεώρησαν κάθε αντιδυτικό απελευθερωτικό κίνημα ως εν δυνάμει φιλοσοβιετικό. Ιδιαίτερα σε περιοχές ειδικού ενδιαφέροντος όπως στην Μέση Ανατολή, όπου θεωρούσε πιθανή μια σοβιετική επέκταση λόγω της εγγύτητας της στην περιφέρεια αλλά και της στρατηγική σημασία αυτής. Υποσχέσεις για ανεξαρτησία που μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο αμελήθηκαν και η δημιουργία του Ισραήλ στα Παλαιστινιακά εδάφη οδήγησαν στη γέννηση του αντιδυτικού αραβικού εθνικισμού, ασύμβατο βέβαια με τον μαρξισμό. Άλλωστε και οι ίδιοι οι Σοβιετικοί είχαν αρχικά στηρίξει την δημιουργία του Ισραήλ. Οι Η.ΠΑ. παρερμηνεύοντας αρχικά την κατάσταση στήριξαν την παραμονή βρετανικών και γαλλικών στρατευμάτων στην περιοχή ακόμη και μετά την ανεξαρτησία Αραβικών κρατών μετά το 1945, την διατήρηση της Βρετανικής κυριαρχίας στην Κύπρο και προσπάθησαν να διαμορφώσουν συμμαχίες ασύμβατες με τον αραβικό εθνικισμό. Το αποτέλεσμα ήταν ένα έντονο αντιαμερικανικό αίσθημα, ενδιαφέρον από την ΕΣΣΔ και προσέγγιση των εθνικιστικών κινημάτων της περιοχής όπως πχ όταν στήριξε τον Αιγύπτιο ηγέτη Γκαμάλ Αμπντέλ Νάσερ κατά την εθνικοποίηση της διώρυγας του Σουέζ το 1956, γεγονός που προκάλεσε μια τριπλή εισβολή Βρετανίας, Γαλλίας και Ισραήλ σε μια απέλπιδα προσπάθεια να διατηρήσουν την διώρυγα υπό δυτικό έλεγχο. Οι Η.Π.Α. επενέβησαν, κρατώντας αποστάσεις από τους συμμάχους τους διαπιστώνοντας αργά ότι ήταν προτιμότερο να έχουν στηρίξει πρώτες τον αραβικό εθνικισμό. Τα δύο κράτη ενεπλάκησαν και σε ένα πλήθος άλλων γεγονότων όπως εμπλοκή στην ανάδειξη κυβερνήσεων, στην κατάπνιξη επαναστάσεων, στην ανατροπή εκλεγμένων προέδρων όπως στο Ιράν, την Κεντρική και Νότια Αμερική ή κρίσεις που κλιμάκωσαν τις σχέσεις των δύο πλευρών, όπως της Κούβας ή τον αραβοισραηλινό πόλεμο του Γιομ Κιπούρ, που αν και μεγάλης σημασίας, αφορούσαν τυπικά ήδη ανεξάρτητα κράτη.
Στην Αφρικανική ήπειρο, ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος είχε εξουθενώσει ψυχολογικά και οικονομικά τον πληθυσμό που είχε κληθεί να πολεμήσει υπέρ της ανεξαρτησίας των δικών του δεσποτών, το ίδιο όμως και τις αποικιακές δυνάμεις που δεν έμοιαζαν πλέον άτρωτες. Η συμμετοχή στον πόλεμο είχε δώσει σημαντικές στρατιωτικές γνώσεις στους αφρικανικούς λαούς και είχε ενισχύσει την εθνικιστική τους συνείδηση μέσω της δράσης τους ως ενότητα και με τον κοινό θυμό απέναντι στην αγνωμοσύνη των Ευρωπαίων μετά το τέλος του πολέμου. Στην Αφρική εμπλέκονταν περισσότερες ευρωπαϊκές δυνάμεις και καμία δεν επιθυμούσε να αφήσει τις αποικίες, από όπου εφοδιαζόταν με πρώτες ύλες πόσο μάλλον τις περιοχές με έντονη παρουσία «λευκών». Επομένως, η αποαποικιοποίηση κινήθηκε πιο αργά και περίπλοκα, σε κάποιες περιπτώσεις ειρηνικά αλλά σε πολλές με αιματηρές συγκρούσεις και φυσικά έλαβε ψυχροπολεμικές διαστάσεις.
Ο σοσιαλισμός είχε εμπνεύσει αρκετούς Αφρικανούς εθνικιστές στον αγώνα τους και οι κομμουνιστικές χώρες παρείχαν στήριξη στα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα διπλωματικά, με πολεμοφόδια, συμβούλους, ενίοτε και στρατεύματα και ως λογική αντίδραση οι Η.Π.Α. δεν ήταν ένθερμες στην ανεξαρτησία των κρατών χωρίς να υπάρξει ή να δημιουργήσουν κάποια φιλοδυτική εγγύηση, για παράδειγμα ανατρέποντας με πραξικόπημα τον φιλοκομμουνιστή πρωθυπουργό Lumumba στο πρώην Βελγικό Κονγκό ώστε να τοποθετήσουν φιλοδυτική κυβέρνηση. Επιπρόσθετα στήριξε την πορτογαλική παρουσία σε χώρες της Νοτίου Αφρικής, της παρείχε άλλωστε και χρήσιμες νατοϊκές βάσεις στις Αζόρες, και καθεστώτα στην περιοχή που εφάρμοζαν πρακτικές Απαρτχάιντ, από τα οποία ούτε οι ίδιες οι Η.Π.Α. είχαν ακόμη ξεφύγει αφού μαίνονταν κοινωνικοί αγώνες για τα δικαιώματα του Αφροαμερικανικού πληθυσμού στο εσωτερικό της. Η πιο σημαντική ψυχροπολεμική στιγμή που εξελίχθηκε σε πόλεμο δια αντιπροσώπων αφορούσε τον πόλεμο στην Αγκόλα, καθώς μετά την αποχώρηση των Πορτογάλων το 1974, οι Η.Π.Α. φοβούμενες τον σοσιαλιστικό χαρακτήρα των κινημάτων στήριξαν την Νότια Αφρική στην εισβολή της στην Αγκόλα και την Μοζαμβίκη. Στην ενέργεια αυτή των Η.Π.Α. απάντησε η Κούβα με έντονη στήριξη από την ΕΣΣΔ, στέλνοντας αμυντικά στρατεύματα και δείχνοντας έμπρακτα την στήριξη της, φανερά πολύ πιο διατεθειμένη να επέμβει απ’ ότι είδαμε σε άλλες περιφέρειες.
Η εμπλοκή των δυο φαινομένων προκάλεσε και αντίδραση, αφού τα πρώτα κράτη που ανεξαρτητοποιήθηκαν δεν επιθυμούσαν- τόσο η δική τους όσο και η ανεξαρτησία των άλλων κρατών μελλοντικά- να βασίζεται σε ξένες δυνάμεις που δημιουργούσαν άτυπες αυτοκρατορίες. Έτσι, γεννήθηκε το Κίνημα των Αδεσμεύτων το 1961, το οποίο έδωσε φωνή στα νέα κράτη για την διεκδίκηση των δικών τους συμφερόντων μέσω της παρουσίας τους στα Ηνωμένα Έθνη και σε άλλες περιφερειακές οργανώσεις που στήριξαν τον αγώνα των κρατών εκτός του διπολικού συστήματος τονίζοντας το παράδοξο της «ηγεσίας του ελεύθερου κόσμου» και συμβάλλοντας με τον καιρό στην αποδόμηση του ίδιου διπολικού κόσμου που για την επίτευξη συμφερόντων συνέβαλε στην διαδικασία της αποαποικιοποίησης.
Βιβλιογραφία:
Ελληνική:
- Παπασωτηρίου, Χ., Η Αμερικανική Πολιτική Από Τον Φράνκλιν Ρούσβελτ Στον Ντόναλντ Τραμπ. Βάρη Αττικής: Εκδόσεις ΠΟΙΟΤΗΤΑ, 2018.
- Τσάλτας, Γ.Ι., Αναπτυξιακό φαινόμενο και τρίτος κόσμος, πολιτικές και διεθνές δίκαιο της ανάπτυξης. Αθήνα: εκδόσεις Παπαζήση, 2010.
- Φλιτούρης, Λ.Α.,Η αποαποικιοποίηση και ο Ψυχρός Πόλεμος. 2017, Σεπτέμβριος 28. Διαθέσιμο σε: https://lamprosflitouris.wordpress.com/2017/09/28/ [Τελευταία πρόσβαση: Δεκέμβριος 9, 2021]
Ξενόγλωσση:
- Atomic Heritage Foundation,Proxy Wars during the Cold War: Africa. 2018, Αύγουστος 24. Διαθέσιμο σε: https://www.atomicheritage.org/history/proxy-wars-during-cold-war-africa [Τελευταία πρόσβαση: Δεκέμβριος 13, 2021]
- Cvce.eu. The beginnings of decolonisation and the emergence of the non-aligned states. Διαθέσιμο σε: https://www.cvce.eu/en/recherche/unit-content/-/unit/02bb76df-d066-4c08-a58a-d4686a3e68ff/0397bac4-10f2-4b69-8d1a-366ca4a08c34 [Τελευταία πρόσβαση: Δεκέμβριος 7, 2021]
- Fraser, C. 2013. Decolonization and the Cold War. Oxford Handbook of the Cold War. Διαθέσιμο σε : https://libres.uncg.edu/ir/asu/f/Fraser_Cary_2013_Decolonization_and_the_Cold_War.pdf
[Τελευταία πρόσβαση: Δεκέμβριος 8, 2021]
- Getz, T. Connecting Decolonization and the Cold War.Διαθέσιμο σε: https://www.khanacademy.org/humanities/whp-origins/era-7-the-great-convergence-and-divergence-1880-ce-to-the-future/74-end-of-empires-betaa/a/read-connecting-decolonization-empire-and-the-cold-war-beta [Τελευταία πρόσβαση: Δεκέμβριος 3, 2021]
- Klose, F. 2014, Ιούλιος 25. Decolonization and Revolution. EGOEuropeanHistoryOnline. Διαθέσιμο σε: http://ieg-ego.eu/en/threads/europe-and-the-world/european-overseas-rule/fabian-klose-decolonization-and-revolution [Τελευταία πρόσβαση: Δεκέμβριος 8, 2021]
- Myrice, E,The Impact of the Second World War on the Decolonization of Africa.Africana Studies Student Research Conference. Διαθέσιμο σε: https://scholarworks.bgsu.edu/africana_studies_conf/2015/004/2 [Τελευταία πρόσβαση: Δεκέμβριος 13, 2021]
- Scott, L.Διεθνής Ιστορία, 1900 – 90. Σε Η Παγκοσμιοποίηση της διεθνούς πολιτικής. Αθήνα: εκδόσεις ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ, 2013.
- Strang, D. Global Patterns of Decolonization, 1500-1987. International Studies Quarterly Vol. 35, No. 4 , pp. 429-454. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.2307/2600949 [Τελευταία πρόσβαση: Νοέμβριος 3, 2021]
πηγές εικόνων για το collage: