Γράφει η Βικτώρια Σκουρτανιώτη
Η ΕΕ διαθέτει μια μεγάλη ατζέντα συνεργασίας με γειτονικές χώρες για πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά ζητήματα μέσω της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Γειτονίας. Η εταιρική σχέση μεταξύ ΕΕ και Μέσης Ανατολής εγκαινιάστηκε με τη Διαδικασία της Βαρκελώνης το 1995 και έκτοτε αναπτύχθηκε μια νέα διαδικασία διαλόγου ανάμεσα στην ΕΕ και σε 12 τρίτες μεσογειακές χώρες (Αλγερία, Κύπρος, Αίγυπτος, Ισραήλ, Ιορδανία, Λίβανος, Μάλτα, Μαρόκο, Συρία, Τυνησία, Τουρκία και Παλαιστινιακή Αρχή). Η νέα, τότε, Ευρωμεσογειακή Εταιρική Σχέση αποτύπωσε την ξεκάθαρη βούληση των εταίρων για συνεργασία πάνω σε κοινωνικά και πολιτιστικά θέματα, θέματα πολιτικής και ασφάλειας και οικονομικά ζητήματα. Ωστόσο, η Διαδικασία της Βαρκελώνης απέτυχε, καθώς οι διεθνείς εξελίξεις, με αποκορύφωμα την τρομοκρατική επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου, αλλά και τις επεμβάσεις στο Ιράκ και το Αφγανιστάν, ενέτειναν την καχυποψία μεταξύ των εταίρων.
Στις 13 Ιουλίου 2008, στα πλαίσια της Γαλλικής Προεδρίας της Ένωσης, ο Γάλλος Πρόεδρος, Νικολά Σαρκοζί, επανέφερε το ζήτημα στη Διάσκεψη για την «Ένωση για τη Μεσόγειο» (Union pour la Méditerranée), στην οποία συμμετείχαν συνολικά 43 ηγέτες από την ΕΕ και από γειτονικά κράτη για την εμβάθυνση της συνεργασίας σε νέους τομείς, όπως η απορρύπανση της Μεσογείου, οι εναλλακτικές μορφές ενέργειας, η εκπαίδευση, η έρευνα και η προστασία των ανθρώπων από φυσικές καταστροφές. Η «Ένωση για τη Μεσόγειο» περιορίστηκε κυρίως σε οικονομικά και μορφωτικά προγράμματα, στην προσπάθεια της να αποστασιοποιηθεί από πιθανές συγκρούσεις και αδιέξοδα του παρελθόντος. Ωστόσο, η απομόνωση του πολιτικού παράγοντα οδηγεί σε αδιέξοδο, καθώς χωρίς την επίλυση του μεσανατολικού προβλήματος, δηλαδή της αραβοϊσραηλινής διένεξης, θα υπάρξει ελάχιστη πιθανότητα επίλυσης οποιουδήποτε άλλου ζητήματος στη Μέση Ανατολή.
Η εντεινόμενη κρίση στη Μέση Ανατολή έχει επηρεάσει σημαντικά τις εταιρικές σχέσεις της ΕΕ και των κρατών της Μέσης Ανατολής. Αφενός, το ξέσπασμα της δεύτερης ιντιφάντα, η 11η Σεπτεμβρίου, οι επεμβάσεις στο Ιράκ και το Αφγανιστάν, οι ένοπλες συγκρούσεις Χαμάς και Φατάχ, το μεταναστευτικό και ο συριακός εμφύλιος πόλεμος, έχουν αποδυναμώσει την εμπιστοσύνη των εταίρων, αλλά και τις αντικειμενικές δυνατότητες του για επίλυση των προβλημάτων. Αφετέρου, η αδυναμία συμφωνίας μεταξύ των ηγετών της ΕΕ σε κρίσιμα ζητήματα που αφορούν τη Μέση Ανατολή δεν μπορεί να οδηγήσει σε μια κοινή λύση. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι η ασυμφωνία των ηγετών για την αναφορά στο Ισραήλ ως έθνος-κράτος στην τελική Ανακοίνωση της Διάσκεψης για τη Μεσόγειο, η στάση της στον Πόλεμο του Ιράκ, αλλά και κατά τη διάρκεια της Αραβικής Άνοιξης (2010), όπου κάθε κράτος μέλος έπραττε σύμφωνα με τα εθνικά του συμφέροντα.
Όσον αφορά τον συριακό εμφύλιο, η ΕΕ δεν κατάφερε να τον επηρεάσει σημαντικά, παρά μόνο με περιοριστικά μέτρα, όπως το εμπάργκο όπλων στο συριακό καθεστώς στις 9 Μαΐου 2011 και την απαγόρευση των εισαγωγών πετρελαίου και προϊόντων πετρελαίου της Συρίας στα σύνορα της με το Ιράκ στο τέλος του 2011. Το 2015 η ΕΕ αποφασίζει να αποτυπώσει τη δέσμευση και παρέμβαση της στην Συρία σε δύο επίσημες στρατηγικές, την Στρατηγική για την Συρία και την Περιφερειακή Στρατηγική της ΕΕ για την Συρία και το Ιράκ. Το 2017 το Συμβούλιο ενέκρινε τη Στρατηγική της ΕΕ για τη Συρία, οι στόχοι της οποίας επικεντρώνονται σε έξι βασικούς τομείς: τερματισμός του πολέμου με ουσιαστική πολιτική μετάβαση, προαγωγή μιας ουσιαστικής μετάβασης στη Συρία χωρίς αποκλεισμούς, διάσωση ζωών με την αντιμετώπιση των ανθρωπιστικών αναγκών και πλέον ευάλωτων Σύριων, προαγωγή της δημοκρατίας, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της ελευθερίας του λόγου, προαγωγή της λογοδοσίας για τα εγκλήματα πολέμου, στήριξη της ανθεκτικότητας του πληθυσμού και της κοινωνίας της Συρίας. Παράλληλα, η Περιφερειακή Στρατηγική της ΕΕ για τη Συρία και το Ιράκ, στοχεύει στην καταπολέμηση της ISIL/DAESH, στη βελτίωση της ασφάλειας των συνόρων και στην ανθρωπιστική βοήθεια για τους πληγέντες.
Όσον αφορά την αραβοϊσραηλινή διένεξη, ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα του δεύτερου μισού του 20ου αιώνα, ο ρόλος της ΕΕ παραμένει μέχρι και σήμερα περιορισμένος. Η Ένωση έχει προσφέρει σημαντική οικονομική βοήθεια στους Παλαιστίνιους, ωστόσο η δράση της δεν είναι τόσο ισχυρή σε πολιτικό επίπεδο. Το 2002 δημιουργήθηκε το λεγόμενο «κουαρτέτο» που αποτελείται από τις ΗΠΑ, την ΕΕ, τη Ρωσία και τον ΟΗΕ με αποστολή τη διαμεσολάβηση μεταξύ Ισραηλινών και Παλαιστινίων. Την ίδια χρονιά κατάρτησε τον Οδικό Χάρτη για την επίλυση του παλαιστινιακού προβλήματος και υποστήριξε τη δημιουργία δύο κρατών. Με αντάλλαγμα τη χορήγηση κράτους, η Παλαιστινιακή Αρχή θα προχωρούσε σε δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις και οι Ισραηλινοί θα σταματούσαν τους εποικισμούς. Ωστόσο, ο Οδικός Χάρτης δεν οδήγησε σε κάποιο ουσιαστικό αποτέλεσμα, καθώς καμία από τις δύο πλευρές δεν τήρησε τις δεσμεύσεις της, με αποτέλεσμα το παλαιστινιακό ζήτημα να βρίσκεται πάλι στο σημείο «μηδέν».
Μάλιστα, οι συγκρούσεις μεταξύ Ισραήλ και Παλαιστίνης συνεχίζονται τα τελευταία χρόνια με αμείωτη ένταση, με πιο πρόσφατη την ανάδυση ενός γύρου νέων συγκρούσεων με τη Χαμάς να εξαπολύει επιθέσεις στις 7 Οκτωβρίου 2023, κατά του Ισραήλ. Οι συγκρούσεις τείνουν να εξελιχθούν σε τροχοπέδη για την ΕΕ, λόγω της ανικανότητας της να διαχειριστεί αποτελεσματικά τις εξελίξεις στη Μέση Ανατολή. Στην παρούσα φάση υπάρχει μια κακοφωνία εντός της Ένωσης, με αντικρουόμενες δηλώσεις. Από τη μια, Επίτροπος της Κομισιόν μίλησε για διακοπή της αναπτυξιακής βοήθειας στην Παλαιστίνη, από την άλλη ο Επίτροπος για τα ανθρώπινα δικαιώματα είπε πως δεν μπορεί να διακοπεί κάθε είδους τροφοδοσία στη Γάζα, καθώς αντίκειται σε θεμελιώδη δικαιώματα αμάχων πολιτών, που δεν έχουν οδό διαφυγής.
Συμπερασματικά, οι διαφωνίες και οι διχογνωμίες πάνω σε ζητήματα της Μέσης Ανατολής και ειδικότερα στο μεσανατολικό ζήτημα υπονομεύουν την εμπιστοσύνη και την επιρροή της ΕΕ. Αν και δεν είχε διαμορφώσει ποτέ μια κοινή πολιτική για το παλαιστινιακό, συνεχίζει να υποστηρίζει μια λύση δύο κρατών, βασισμένη στα σύνορα του 1967, με τη δυνατότητα αμοιβαίων ανταλλαγών γης. Παράλληλα, η ΕΕ ως ένας οργανισμός που πρεσβεύει την ελευθερία, την ισότητα και την προώθηση της ειρήνης και της ασφάλειας, οφείλει να αναλάβει δράση για την επίλυση του μεσανατολικού με δίκαια και δημοκρατικά μέσα. Για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο, θα πρέπει η ΕΕ και τα κράτη μέλη από κοινού να διαχειριστούν ένα αδύναμο σημείο της που είναι η απώλεια της εμπιστοσύνης με τα αραβικά κράτη. Όσο παραμένει η ευρωπαϊκή αμφιθυμία το πιθανότερο είναι ότι η δράση της θα παραμείνει παραγκωνισμένη.
Ελληνόγλωσση Βιβλιογραφία:
Γιάννης Σακκάς. (2012). Η Ελλάδα, το κυπριακό και ο αραβικός κόσμος 1947 – 1974, Εκδόσεις Πατάκη.
Θάνος Ντόκος. (2010). Στρατηγικό Αλφαβητάρι της Αραβο-ισραηλινής διένεξης, ΕΛΙΑΜΕΠ, Διαθέσιμο σε: https://www.eliamep.gr/publication/short-dictionary-of-the-israeli-palestinian-conflict/
Μαριλένα Σημίτη. (2008). Η Κοινωνία Πολιτών στην Ευρωμεσογειακή Εταιρική Σχέση, Αντ. Ν. Σάκκουλας, Διαθέσιμο σε: https://www.des.unipi.gr/wp-content/uploads/2014/05/4η-ενότητα.pdf
Ξενόγλωσση βιβλιογραφία:
Abdullah, D. (2009). ‘Concerns about British and EU Roles in Palestinian Authority Human Rights Abuses in the Occupied West Bank’, London: Middle East Monitor, available at http://www.middleeastnionitor.com/downloads/reports/British-Involvement-in-the-WB-l%5Bl%5D.pdf, accessed 29 January 2013.
Raffaella A. Del Sarto. (2015). Borders, Power and Interdependence: A Borderlands Approach to Israel-Palestine and the European Union, Available at:
https://link.springer.com/chapter/10.1057/9781137504142_1
Διαδικτυακές Πηγές:
EUR-Lex, Επίσημος ιστοτόπος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Στρατηγική της ΕΕ για τη Συρία, Διαθέσιμο σε: https://eur-lex.europa.eu/summary/chapter/external_relations.html?locale=el&root_default=SUM_1_CODED%3D28
Παναγιώτης Ιωακειμίδης. (2023). Η λύση είναι ένα κράτος της Παλαιστίνης, News Analysis, Διαθέσιμο σε: https://www.eliamep.gr/media/%CE%B7-%CE%BB%CF%8D%CF%83%CE%B7-%CE%B5%CE%AF%CE%BD%CE%B1%CE%B9-%CE%AD%CE%BD%CE%B1-%CE%BA%CF%81%CE%AC%CF%84%CE%BF%CF%82-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CF%80%CE%B1%CE%BB%CE%B1%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%AF%CE%BD%CE%B7/
Euronews. (2023). Ο ρόλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης στο Μεσανατολικό: Διχογνωμίες και διαφωνίες αδυνατίζουν την ευρωπαϊκή επιρροή, Διαθέσιμο σε: https://gr.euronews.com/my-europe/2023/10/31/o-rolos-ths-ee-sto-mesanatoliko-dixognwmies-kai-diafwnies-adynatizoyn-thn-eyrwpaikh-epir
Πηγή εικόνας: Luxemburg Times (2023). Israel-Hamas war is stoking fear and division in Europe. Διαθέσιμο σε: https://www.luxtimes.lu/europeanunion/israel-hamas-war-is-stoking-fear-and-divisions-in-europe/4421684.html