Γράφει η Ανδριάνα Δελέγκου
Η δέσμευση και στόχευση της ΕΕ για μηδενικές εκπομπές μέχρι το 2050 οφείλει να σέβεται τις επιταγές της κοινωνικής ισότητας και της περιβαλλοντικής δικαιοσύνης για μια ενεργειακή μετάβαση χωρίς αποκλεισμούς. Έτσι και τα επιμέρους μέτρα και πολιτικές για την εφαρμογή της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας (ΕΠΣ) και την επίτευξη των τόσο φιλόδοξων στόχων που έχει θέσει η Ένωση οφείλουν να ακολουθούν τις ίδιες αρχές, που διαπνέουν, εξάλλου, το σύνολο του ενωσιακού δικαίου, όπως η θεμελιώδης αρχή της αλληλεγγύης. Μεταξύ των σχετικών στρατηγικών εμπεριέχεται το Ευρωπαϊκό Σύμφωνο για το Κλίμα, το οποίο θέτει στο επίκεντρο των συζητήσεων τους πολίτες της Ένωσης.
Το Ευρωπαϊκό Σύμφωνο για το Κλίμα και η συμμετοχή των πολιτών
Κεντρική ιδέα και αποστολή του Ευρωπαϊκού Συμφώνου για το Κλίμα αποτελεί η ενδυνάμωση της κοινωνίας των πολιτών με σκοπό την ενεργό ανάμειξη ατόμων, κοινοτήτων, οργανώσεων, αλλά και της βιομηχανίας, στη διαμόρφωση των ενωσιακών πολιτικών για το κλίμα, στο πλαίσιο των ρυθμίσεων της ΕΠΣ. Χαρακτηρίζεται ως μια «ανοικτή, πολυδεκτική και εξελισσόμενη πρωτοβουλία κλιματικής δράσης», δίνοντας χώρο και κίνητρο σε όλους τους Ευρωπαίους να αναζητήσουν και να προτείνουν λύσεις για τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου και την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης, ιδίως την προσαρμογή στις καταστροφικές επιπτώσεις που αυτή επιφέρει.
Πιο συγκεκριμένα, το Σύμφωνο στοχεύει στην ενδυνάμωση του ρόλου της κοινωνίας των πολιτών στα κλιματικά θέματα, αφού δίνει την ευκαιρία σε πολίτες, οργανώσεις, επιχειρήσεις, σχολεία και οργανισμούς από το σύνολο της κοινωνίας και της οικονομίας, σε εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο, να πληροφορηθούν, να συζητήσουν και να συνεργαστούν για τη διαμόρφωση νέων και καινοτόμων κλιματικών πολιτικών και την αναζήτηση λύσεων. Αυτό επιτυγχάνεται μέσω της δημιουργίας χώρων —διαδικτυακά αλλά και σε συναντήσεις διά ζώσης— για την ελεύθερη διάδοση και επικοινωνία δημιουργικών ιδεών, καθώς και της αναζήτησης και προώθησης ευκαιριών για την ανάδειξη πρωτοβουλιών που προέρχονται από την κοινωνία στον αγώνα κατά της κλιματικής αλλαγής, για την προστασία του περιβάλλοντος. Κεντρικής σημασίας πρωτοβουλία αποτελεί η εισαγωγή της έννοιας των Πρεσβρευτών (Climate Pact Ambassadors), θεσμός πολύ πιο προσωποποιημένος από την Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών (European Citizens’ Initiative). Έτσι, οι προβλέψεις του Συμφώνου αποτελούν μια καινοτόμο διαδικασία δημόσιας διαβούλευσης τηρώντας τις δημοκρατικές αρχές, υποστηρίζοντας, παράλληλα, τη σύνδεση μεταξύ της ψηφιακής και της πράσινης μετάβασης.
Χτίζοντας πάνω σε υπάρχουσες πρωτοβουλίες και δραστηριότητες, όπως τις κινητοποιήσεις Fridays for Future και το Σύμφωνο των Δημάρχων για το Κλίμα και την Ενέργεια, μέσω των οποίων προωθείται η δράση για το κλίμα πέρα από τις φιλοδοξίες των εθνικών κυβερνήσεων, το Σύμφωνο στοχεύει να αποτελέσει μια «πρωτοβουλία-ομπρέλα», προσφέροντας ευκαιρίες για εκπαίδευση, ανταλλαγή απόψεων, συνδιαμόρφωση πολιτικών και συνεργασία μεταξύ των εμπλεκομένων φορέων και των πολιτών. Επιπλέον, στόχος είναι να ενισχύσει τη δραστηριοποίηση του ευρέος κοινού, ενθαρρύνοντας τους συμμετέχοντες να δεσμευτούν για συγκεκριμένες δράσεις φιλικές προς το κλίμα, σχεδιασμένες να μειώσουν τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου ή/και να προσαρμοστούν στις αναπόφευκτες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Προτεραιότητα θα δοθεί σε ενέργειες βασισμένες στην πράσινη κινητικότητα, την ενεργειακή αποδοτικότητα, την εκπαίδευση πάνω στις πράσινες δεξιότητες, τη βιώσιμη παραγωγή και κατανάλωση, την ποιότητα του εδάφους και των ωκεανών, και την επισιτιστική ασφάλεια.
Το Σύμφωνο, παρά τη μειωμένη νομική του δεσμευτικότητα ως ένα εργαλείο δημόσιας πολιτικής, μπορεί να αποτελέσει τη βάση για τη διεξαγωγή διαβουλεύσεων, καθώς και ευρείας και αποτελεσματικής δημόσιας συμμετοχής στη λήψη αποφάσεων που αφορούν το κλίμα, εδραιώνοντας, έτσι, την ανάγκη για αναγνώριση ενός καθολικού δικαιώματος στο κλίμα με διαγενεακή ισχύ. Αυτού του είδους οι πρακτικές διαδίδονται ολοένα και περισσότερο σε διάφορες χώρες και αποτελούν νέες μορφές συμμετοχικής δημοκρατίας, με στόχο την αντιμετώπιση των κλιματικών προκλήσεων μέσω της συμμετοχής του κοινού, και αποτελούν τη λεγόμενη «κλιματική δημοκρατία». Μια τέτοια καινοτόμα πρακτική αποτελούν οι κλιματικές συνελεύσεις πολιτών, συμμετοχικές διαδικασίες που συνδυάζουν τη διαβούλευση και τη λήψη αποφάσεων μέσω της αυστηρής τήρησης των επιταγών της αντιπροσωπευτικότητας για ένα όσο το δυνατόν περισσότερο δημοκρατικό αποτέλεσμα.
Για την πιο ουσιαστική και αποτελεσματική εφαρμογή των παραπάνω, το Σύμφωνο θα επικεντρωθεί στην απαραίτητη ενσωμάτωση στις εκάστοτε δράσεις εννοιών όπως η κοινωνική ευημερία, η ένταξη, η ισότητα, αλλά και των ίδιων των αρχών της δικαιοσύνης και της δημοκρατίας, ώστε να εγγυηθεί την προστασία των πιο ευάλωτων ατόμων και περιοχών. Επιπλέον, το Σύμφωνο διέπουν ορισμένες αξίες όπως η πολυμορφία και ο μη αποκλεισμός, προκειμένου οποιοσδήποτε Ευρωπαίος, με οποιοδήποτε υπόβαθρο ή επάγγελμα, να μπορεί να συμμετάσχει στις εκάστοτε συζητήσεις και δράσεις, διασφαλίζοντας έτσι τη δημιουργικότητα και την ποικιλία των απόψεων που πηγάζουν από έναν κατεξοχήν δημοκρατικό και συμμετοχικό μηχανισμό.
Κοινωνική ισότητα και περιβαλλοντική δικαιοσύνη
Η έννοια της κοινωνικής ισότητας αποτυπώνεται στις προβλέψεις του Συμφώνου για συμμετοχή κάθε Ευρωπαίου πολίτη στις δράσεις, χωρίς αποκλεισμούς και διαχωρισμούς, και στην προσπάθεια για ουσιαστική ανάμειξη όλων στην πρωτοβουλία των Πρεσβευτών. Όσον αφορά την περιβαλλοντική δικαιοσύνη, πρόκειται για κεντρική έννοια της δίκαιης μετάβασης, από κοινού με την ενεργειακή και κλιματική δικαιοσύνη. Στοχεύει στην ίση μεταχείριση όλων των πολιτών και στην ανάμειξή τους κατά τη βελτίωση, εφαρμογή και εκτέλεση των περιβαλλοντικών νόμων, κανονισμών και πολιτικών, με βάση την αρχή ότι τα περισσότερο ευάλωτα άτομα, όπως οι κάτοικοι περιοχών με σοβαρή ρύπανση, τα άτομα χαμηλότερης κοινωνικοοικονομικής κατάστασης ή ανήκοντα σε φυλετικές μειονότητες, δεν πρέπει να είναι αντικείμενο δυσανάλογων περιβαλλοντικών επιπτώσεων και να αντιμετωπίζουν εμπόδια στη συμμετοχή κατά τη λήψη αποφάσεων που επηρεάζουν τη ζωή τους.
Επιπλέον, η σύνδεση της λειτουργίας του Συμφώνου με τις επιταγές της δίκαιης μετάβασης είναι σαφής, αφού η τελευταία αποτελεί μια πρωτοβουλία που στόχο έχει τη μετάβαση σε μια οικονομία με καθαρές εκπομπές χωρίς αποκλεισμούς, και γίνεται πράξη σε ενωσιακό επίπεδο μέσω του Μηχανισμού Δίκαιης Μετάβασης, ώστε «να μη μείνει κανένας πίσω». Κι ενώ η αρχική ιδέα της δίκαιης μετάβασης, όπως αναπτύχθηκε σε διεθνές επίπεδο, αφορούσε αποκλειστικά το εργατικό κίνημα και τον τρόπο με τον οποίο είναι αναγκαία η υποστήριξη των εργαζομένων —ιδίως σε ενεργειακούς τομείς— στην απόκτηση δεξιοτήτων για να ανταποκριθούν στα νέα δεδομένα, πλέον αφορά ένα ευρύτερο φάσμα άμεσα συνδεόμενο με την ενεργειακή φτώχεια και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Η κοινωνική διάσταση των κλιματικών πολιτικών είναι σήμερα περισσότερο εμφανής από ποτέ, και η ΕΕ ακολουθεί με σειρά εξελίξεων, όπως η δημιουργία του Κοινωνικού Ταμείου για το Κλίμα, μέρος του νομοθετικού πακέτου “Fit for 55”.
Δημόσια συμμετοχή και κλιματικές πολιτικές στην ΕΕ
Πέρα από τις ιδιαίτερα φιλόδοξες «πράσινες» πολιτικές της ΕΕ για τον μετριασμό των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής και τη βελτίωση της κατάστασης του περιβάλλοντος με ταυτόχρονη διαφύλαξη της βιοποικιλότητας του πλανήτη, σημαίνουσα θέση κατέχει η ενίσχυση της δημόσιας συμμετοχής στη λήψη αποφάσεων που αφορούν τα περιβαλλοντικά θέματα. Η ΕΕ αποτελεί μέρος της διεθνούς Σύμβασης του Aarhus για την περιβαλλοντική πληροφόρηση και τη συμμετοχή και πρόσβαση του κοινού στη δικαιοσύνη, ενώ ο Κανονισμός για την ενεργειακή διακυβέρνηση περιέχει ένα ενισχυμένο πλαίσιο δημόσιας συμμετοχής στις ενεργειακές και κλιματικές πολιτικές, και κυρίως όσον αφορά τα Εθνικά Σχέδια για την Ενέργεια και το Κλίμα (ΕΣΕΚ), καθώς προβλέπεται συμμετοχή σε ευρεία και χωρίς αποκλεισμούς διαβούλευση με την κοινωνία των πολιτών, τις τοπικές αρχές, τους κοινωνικούς εταίρους και τα ενδιαφερόμενα μέρη. Τέλος, πρόσφατα δημοσιεύθηκε πρόταση της Επιτροπής για την προώθηση της δέσμευσης και της αποτελεσματικής συμμετοχής των πολιτών και της κοινωνίας των πολιτών στις διαδικασίες χάραξης δημόσιας πολιτικής, με σκοπό την περαιτέρω ενίσχυση του πλαισίου δημόσιας συμμετοχής εν γένει.
Τα οφέλη της συμμετοχής των πολιτών στη λήψη αποφάσεων για τις κλιματικές πολιτικές, ένα ζήτημα που αφορά άμεσα τη ζωή τους, είναι πολυάριθμα. Καταρχάς, δημιουργείται ένα αίσθημα συνδιαμόρφωσης των πολιτικών και μέτρων, που καθιστά τους πολίτες περισσότερο υπεύθυνους και ενισχύει το ενδιαφέρον τους για την πολιτική και κοινωνική ζωή. Επίσης, απελευθερώνει την τεχνολογική και κοινωνική καινοτομία και βελτιστοποιεί τη λήψη αποφάσεων, προσφέροντας στο κοινό τη δυνατότητα να κατανοήσει καλύτερα τα επιστημονικά δεδομένα, με αποτέλεσμα να υποστηρίζει περισσότερο τις φιλικές προς το περιβάλλον και το κλίμα πολιτικές, ακόμα και αν δεν είναι πάντα οι άμεσα συμφέρουσες οικονομικά.
Με βάση και όσα παρουσιάστηκαν ανωτέρω, γίνεται αντιληπτό ότι η λειτουργία του Συμφώνου επιχειρεί να θέσει σε εφαρμογή με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τις αρχές της δικαιοσύνης και της δημόσιας συμμετοχής χωρίς αποκλεισμούς. Εξάλλου, το σύνολο της ενωσιακής νομοθεσίας διαπνέεται από τέτοιου είδους αξίες, ενώ επίσημος στόχος των θεσμών είναι μέχρι το 2050 να μετατραπεί η Ευρώπη σε μια «δίκαιη και ευημερούσα κοινωνία» με μια πρωτοποριακή, ανταγωνιστική οικονομία που χρησιμοποιεί περιορισμένους φυσικούς πόρους και έχει μηδενικές εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου. Το Ευρωπαϊκό Σύμφωνο για το Κλίμα ενθαρρύνει, λοιπόν, την ίση και δημοκρατική δράση ιδιωτών και οργανισμών, η οποία βασίζεται σε επιστημονικά δεδομένα, ακολουθεί τις αρχές της διαφάνειας και της δικαιοσύνης και στοχεύει στη συμπερίληψη των ευάλωτων ατόμων, για την πιο αποτελεσματική και δίκαιη αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης. Το σχετικό μήνυμα της Επιτροπής είναι ξεκάθαρο: «Θα ανοίγουμε τον δρόμο καθώς προχωρούμε μαζί, με έναν κοινό σκοπό. Όλοι μπορούν να αναλάβουν δράση. Όλοι μπορούν να συνεισφέρουν. Ακόμη και η παραμικρή δράση μετράει».
Πηγές:
Ευρωπαϊκή Επιτροπή. (2020). Το Ευρωπαϊκό Σύμφωνο για το Κλίμα: ενδυνάμωση των πολιτών για τη διαμόρφωση μιας πιο πράσινης Ευρώπης. Διαθέσιμο σε: https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/el/ip_20_2323
Ευρωπαϊκή Ένωση (n.d.). European Climate Pact – Γενικό Πλαίσιο. Διαθέσιμο σε: https://climate-pact.europa.eu/about/about-pact_el
Ευρωπαϊκή Επιτροπή. COM(2020) 788 final. Eυρωπαϊκό σύμφωνο για το κλίμα. Διαθέσιμο σε: https://bit.ly/3vraX6g
Κανονισμός (ΕΕ) 2018/1999 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου. Διαθέσιμο σε: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/el/TXT/?uri=CELEX%3A32018R1999
European Commission. (2023). Recommendation on promoting the engagement and effective participation of citizens and civil society organisations in public policy-making processes. Διαθέσιμο σε: https://commission.europa.eu/system/files/2023-12/C_2023_8627_1_EN_ACT_part1_v7.pdf
Mircea M. Duțu-Buzura (2021). European Climate Pact – Framework for Information and Participation of the Public to the Climate Change Challenge. Romanian Journal of Public Affairs. Issue 3/2021, pp. 30-40. Διαθέσιμο σε: http://rjpa.ro/sites/default/files/Articol%20Mircea%20Dutu-Buzura.pdf
Jale Tosun et al. (2023). European climate pact citizen volunteers: strategies for deepening engagement and impact. Policy Design and Practice, Volume 6, 2023 – Issue 3, pp. 344-356. Διαθέσιμο σε: https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/25741292.2023.2199961
Kira Taylor. (2020). EU Commission launches climate pact to bring public on board with Green Deal. EURACTIV. Διαθέσιμο σε: https://bit.ly/41KJyrO
SDSN Europe. (n.d.). 1. Introduction: The Policy Framework for Implementing the European Green Deal. Διαθέσιμο σε: https://bit.ly/3S6NYGo
EUSurvey. (2020). Open Public Consultation on the European Climate Pact, within the European Green Deal. Διαθέσιμο σε: https://bit.ly/3H9k8Li
Stella M. Čapek. (1993). The “Environmental Justice” Frame: A Conceptual Discussion and an Application. Social Problems, Vol. 40, No. 1, Special Issue on Environmental Justice, pp. 5-24. Διαθέσιμο σε: https://www.jstor.org/stable/3097023
European Commission. (n.d.). The Just Transition Mechanism: making sure no one is left behind. Διαθέσιμο σε: https://bit.ly/3vqwxb3
Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο – Επικαιρότητα. (2023). Κοινωνικό Ταμείο για το Κλίμα: οι προτάσεις του ΕΚ για μια δίκαιη ενεργειακή μετάβαση. Διαθέσιμο σε: https://bit.ly/3H6tzL9
KNOCA. (n.d.). What is a Climate Assembly? Διαθέσιμο σε: https://knoca.eu/what-is-a-climate-assembly/ Πηγή εικόνας: EUKI. (n.d.). Network Kick-off – How to Cooperate Effectively. Διαθέσιμο σε: https://www.euki.de/en/events/network-kick-off-how-to-cooperate-effectively/