Γράφει η Αναστασία Παπαπέτρου
Στην παρούσα ανάλυση γίνεται μία σύντομη αναφορά στο Κυπριακό ζήτημα, με αφορμή το άνοιγμα της πόλης της Αμμοχώστου, που παρέμενε κλειστή από το 1974, από τη Τουρκική Δημοκρατία το 2020. Η πόλη υπήρξε περιφραγμένη από τη τουρκική εισβολή το 1974 έως και το 2020. Μάλιστα, με το Ψήφισμα 550 το ΣΑ είχε ζητήσει να περάσει στη δικαιοδοσία του ΟΗΕ, με στόχο τη κατάπαυση του πυρός στο νησί και ως ένδειξη καλής θελήσεως ως προς τη διαπραγματευτική διαδικασία.
Συνοπτικά αναφέρονται η στάση της Ελλάδας, της Μεγάλης Βρετανίας, της Τουρκίας και των ΗΠΑ ως προς το ανωτέρω ζήτημα, καθώς και τα στρατιωτικά, οικονομικά και κοινωνικά αίτια τα οποία οδήγησαν στην εισβολή το 1974. Ακόμη γίνεται σύντομη αναφορά στις διπλωματικές σχέσεις των ανωτέρω χωρών και στις Συμφωνία της Ζυρίχης και του Λονδίνου. Μετά από την σύντομη εξέταση και παρουσίαση των ιστορικών γεγονότων που αφορούν στην Μεγαλόνησο, η παρούσα ανάλυση επιδιώκει να αναδείξει την κατάφωρη παραβίαση του διεθνούς δικαίου από την Τουρκική Δημοκρατία με την απόφασή της να “ανοίξει” την Αμμόχωστο, σε ευθεία παραβίαση των όσων προβλέπουν τα σχετικά Ψηφίσματα του ΟΗΕ.
Ενδεικτικά παρακάτω αναφέρονται Ψηφίσματα του ΣΑ όπως το 550 σύμφωνα με το οποίο καλείται ‘η περιοχή να περάσει στη δικαιοδοσία του ΟΗΕ’. Εν συνεχεία, με τα Ψηφίσματα 365 και 366, ζητείται ‘από όλα τα κράτη-μέλη να σεβαστούν την κυριαρχία, την ανεξαρτησία και την εδαφική ακεραιότητα του νησιού’. Τέλος, γίνεται σύντομη αναφορά στη σημερινή κατάσταση και στην Άτυπη Πενταμερή Διάσκεψη της Γενεύης.
Ξεκινώντας, τα Βαρώσια, είναι πόλη φάντασμα στο νότιο τμήμα της Κυπριακής πόλης της Αμμοχώστου. Οι κάτοικοί της έφυγαν κατά την εισβολή, η πόλη τέθηκε παράνομα υπό τουρκικό έλεγχο και παρέμεινε εγκαταλελειμμένη υπό την κατοχή των Τουρκικών Ενόπλων Δυνάμεων έκτοτε.
Με τον όρο ‘άνοιγμα’ εννοούμε πως από τη πλήρη περίφραξη, από τη Τουρκική Δημοκρατία και τη πλήρη απαγόρευση εισόδου σε οποιονδήποτε άλλο εκτός από τα μέλη του Τουρκικού Στρατού ή σε οποιονδήποτε χωρίς ειδική άδεια, η πόλη πλέον θα μπορεί να αξιοποιηθεί από τη Τουρκική Δημοκρατία.
Προκειμένου να γίνει αντιληπτό γιατί το άνοιγμα της Αμμοχώστου αποτελεί ευθεία παράβαση του διεθνούς δικαίου, είναι αναγκαίο να γίνει σύντομη παρουσίαση των ιστορικών γεγονότων που ακολούθησαν την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάνης το 1923 και την κατοχή της Κύπρου από το του Βρετανικό Στέμμα το 1925, ως αποικία.
Ειδικότερα, με τη κατάρρευση της Βρετανικής Αυτοκρατορίας, τη σκυτάλη αναλαμβάνουν οι ΗΠΑ, εντάσσοντας το Κυπριακό στον στρατηγικό τους σχεδιασμό. Το 1958 προτάθηκε το σχέδιο Μακμίλαν από το Πρωθυπουργό της Μ. Βρετανίας, με βασικό πυρήνα την ιδέα εγκαθίδρυσης στην Κύπρο ενός καθεστώτος τριπλού «συνεταιρισμού» μεταξύ Βρετανίας, Ελλάδας και Τουρκίας. Προβλεπόταν δηλαδή η διατήρηση της βρετανικής κυριαρχίας για επτά χρόνια, η συμμετοχή αντιπροσώπων της Ελλάδας και της Τουρκίας (ως βοηθών του κυβερνήτη) στη διοίκησή της και η δημιουργία Συντάγματος στη βάση της μέγιστης δυνατής κοινοτικής αυτονομίας. Το σχέδιο αυτό οδήγησε στη συμφωνία της Ζυρίχης και του Λονδίνου. Στις 17 Φεβρουαρίου 1959 ξεκινά η διάσκεψη του Λονδίνου που οδήγησε στην υπογραφή αυτής και από τις πέντε πλευρές.
Η συμφωνία προέβλεπε τη σύσταση ενός ανεξάρτητου κυπριακού κράτους με δύο επίσημες γλώσσες, το οποίο θα βρισκόταν υπό την κηδεμονία της Μ. Βρετανίας, της Ελλάδας και της Τουρκίας. Τα τρία κράτη δε, θα παρείχαν εγγυήσεις ανεξαρτησίας της Κυπριακής Δημοκρατίας, ενώ θα διέθεταν το δικαίωμα παρέμβασης από κοινού, σε περίπτωση οποιασδήποτε απειλής. Ως πολίτευμα ορίστηκε δε η Προεδρική Δημοκρατία, με Ελληνοκύπριο Πρόεδρο και αντιπρόεδρο Τουρκοκύπριο. Το 1960 το νέο ανεξάρτητο κράτος γίνεται δεκτό στον ΟΗΕ ως ισότιμο μέλος του.
Όμως, η νέα κατάσταση που δημιουργήθηκε στο νησί, με τις διακοινοτικές σχέσεις να επισκιάζονται ολοένα και περισσότερο και τις συγκρούσεις να πληθαίνουν, απασχόλησε ξανά τη διεθνή κοινότητα. Η πρόταση του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου για τροποποίηση του Συντάγματος απορρίφθηκε από την Τουρκική Δημοκρατία, ενώ οι Τουρκοκύπριοι ηγέτες αποσύρθηκαν από τη κυβέρνηση.
Λόγω των αυξημένων εντάσεων στη περιοχή, το 1963 το Ψήφισμα 186 του Συμβουλίου Ασφαλείας ακολούθησε η αποστολή Ειρηνευτικής Δύναμης των Ηνωμένων Εθνών στην Κύπρο, εφεξής UNFICYP, για να εμποδίσει την περαιτέρω εμπλοκή μεταξύ των δύο κοινοτήτων. Το 1964, το ΣΑ υποστήριζε πως η κατάσταση στη Κύπρο απειλεί τη διεθνή ειρήνη και ασφάλεια και καλούσε όλα τα εμπλεκόμενα μέρη ‘να απέχουν από οποιαδήποτε πράξη θα χειροτέρευε τη κατάσταση και θα απειλούσε τη παγκόσμια ειρήνη’ και συγχρόνως ‘να σεβαστούν την ανεξαρτησία, τη κυριαρχία και την εδαφική ακεραιότητα της Κύπρου’.
Το 1964, o πρωθυπουργός της Ελλάδας συμφώνησε στην επίλυση του Κυπριακού μέσω ελληνοτουρκικού διαλόγου, διαιτητής του οποίου ήταν ο πρώην ΥΠΕΞ των ΗΠΑ, Ντίν Άτσεσον. Το σχέδιο Άτσεσον έγινε αποδεκτό μόνο από την ελληνική πλευρά. Ταυτόχρονα με τις διαπραγματεύσεις για το σχέδιο Άτσεσον, οι Αμερικανοί πίεζαν την Αθήνα μαζί με τη Κυπριακή Δημοκρατία να προωθήσουν την πραξικοπηματική ένωση με την Ελλάδα. Στις 15 Ιουλίου 1974, έλαβε χώρα πραξικόπημα εκ μέρους της Χούντας Ιωαννίδη εναντίον του Μακαρίου. Ακολούθησε η εισβολή της Τουρκίας, στις 20 του μηνός υπό τον Αττίλα Β’, θέτοντας υπό την κατοχή της έως και σήμερα το 38% του νησιού και ιδρύοντας το λεγόμενο Ψευδοκράτος.
Η εισβολή υπήρξε συνώνυμο της απόλυτης παραβίασης του διεθνούς δικαίου και ασφαλώς των σχετικών ψηφισμάτων του ΟΗΕ ενώ, δικαιολογήθηκε ανεπαρκώς από τη Τουρκική πλευρά με βάση το άρθρο 4 της Συνθήκης των Εγγυήσεων, μέρους της Συμφωνίας της Ζυρίχης και του Λονδίνου. Το ΣΑ την ίδια μέρα υιοθέτησε το Ψήφισμα 353 με το οποίο ζητήθηκε από όλα τα κράτη “να σεβαστούν την κυριαρχία, την ανεξαρτησία και την συνοριακή ακεραιότητα της Κύπρου”, όπως επίσης και η κατάπαυση του πυρός και η λήξη της ξένης στρατιωτικής εμπλοκής στο νησί. Το έτος 1974 ξεκίνησαν ξανά οι διαπραγματεύσεις μεταξύ Ελλάδας – Μ. Βρετανίας και Τουρκίας για να επιλυθεί η νέα κρίση, ενώ εξακολουθούσαν να λαμβάνουν τόπο εχθροπραξίες στο νησί εκ μέρους της Τουρκικής Δημοκρατίας. Το Σ.Α. με το ψήφισμα 354, απαιτεί όλες οι πλευρές να συμμορφωθούν με το Ψήφισμα 353 ενώ συνολικά με τα Ψηφίσματα 353, 354, 357 και 358 ζητείται η κατάπαυση του πυρός και η παύση των εχθροπραξιών. Το Ψήφισμα 359 του ΣΑ, αναφέρεται στις αρμοδιότητες της UNFICYP και το 360 ‘εκφράζει την επίσημη αποδοκιμασία των μονομερών στρατιωτικών κινήσεων της Τουρκίας στην Κύπρο και επικαλείται την πλήρη συμμόρφωση με τα προηγούμενα ψηφίσματα, τονίζοντας την απόσυρση δίχως καθυστέρηση των ξένων στρατευμάτων’.
Έκτοτε, ο ΟΗΕ ελέγχει τη λεγόμενη Πράσινη Γραμμή μεταξύ των δύο κοινοτήτων ενώ από το 1983 υπάρχουν δύο αυτόνομες διοικήσεις στο νησί , μία de facto και μία de jure. Σε αντίδραση, το ΣΑ επικύρωσε πλήθος ψηφισμάτων το 1983, με σημαντικότερο το 541 με το οποίο χαρακτήριζε ‘τη προσπάθεια δημιουργίας της Βόρειας Τουρκικής Δημοκρατίας της Κύπρου άκυρη’. Ειδικότερα, ‘βάσει του ΟΗΕ η δημιουργία του TRNC καταπατά διατάξεις της συνθήκης του 1960 που απαγόρευε την απόσχιση οποιουδήποτε μέρους του νησιού και έτσι θεώρησε ως άκυρη νομικά την ανεξαρτησία του Βορείου τμήματος’.
Εν συνεχεία, με το Ψήφισμα 550 δήλωσε ‘τη βαθύτατη ανησυχία για περαιτέρω αποσχιστικές πράξεις στα κατεχόμενα εδάφη και κάλεσε όλα τα κράτη-μέλη του να μην αναγνωρίσουν το TRNC’. Εξέφρασε δε την ανησυχία για την ανταλλαγή διπλωματικών αποστολών ανάμεσα στη Τουρκική Δημοκρατία και τη TRNC, την οποία (ανταλλαγή) χαρακτήρισε ως άκυρη. Επίσης, απέκλισε το ενδεχόμενο διεξαγωγής δημοψηφίσματος και εκλογών. Με το ίδιο Ψήφισμα δε, ‘καλεί όλα τα μέλη να σεβαστούν την ανεξαρτησία , την κυριαρχία και τη συνοριακή και την εδαφική ακεραιότητα του νησιού’. Επίσης, με το Ψήφισμα 550 του 1984, παραχωρήθηκε στη διοίκηση του ΟΗΕ η περιοχή των Βαρωσίων με σκοπό να γίνει επανεγκατάσταση των κατοίκων, που είχαν εκδιωχθεί από την εισβολή.
Εν συνεχεία, όσον αφορά τη UNFICYP, θα πρέπει να τονιστεί ότι αυτή δρα στην Κύπρο από το 1964 έως και σήμερα. Βάσει του Ψηφίσματος 186, έχει ως βασικές αρμοδιότητες να εμποδίζει τις συμπλοκές και να βοηθήσει στην επαναφορά της τάξης και της νομιμότητας και εν γένει στην επιστροφή στις κανονικές συνθήκες στο νησί. Έχει διατηρήσει το status της έως και σήμερα, το οποίο ανανεώνεται κάθε έξι μήνες. Ο ΟΗΕ ανταποκρίθηκε στη περίπτωση της Κύπρου με βάση το στόχο του για ‘διατήρηση της διεθνούς ειρήνης και ασφαλείας’, με τη παράνομη χρήση βίας από ένα κράτος προς ένα άλλο να καταδικάζεται από το άρθρο 3 παρ. 3 και 4 του Χάρτη του ΟΗΕ. Βάσει αυτού, όλα τα έθνη καλούνται να λύσουν τις διαφορές τους με ειρηνικά μέσα. Με τα ακριβή λόγια: ‘όλα τα κράτη πρέπει να απέχουν στις διεθνείς τους σχέσεις από την απειλή ή τη χρήση βίας ενάντια στην εδαφική ακεραιότητα , τη κυριαρχία και τη πολιτική ανεξαρτησία του κάθε κράτους’.
Ακολούθως, το άρθρο 51 επιτρέπει τη χρήση στρατιωτικής δύναμης στο πλαίσιο αυτοάμυνας. Όμως, στη συγκεκριμένη περίπτωση η Τουρκική Δημοκρατία ούτε απειλούνταν από άλλη στρατιωτική δύναμη ούτε δέχτηκε επίθεση από άλλα στρατεύματα, γεγονός που καθιστά την στρατιωτική απόβαση στο νησί σοβαρή παραβίαση του διεθνούς δικαίου από πλευράς της.
Σε συνέχεια των διαπραγματεύσεων, το 2004 προτάθηκε από το Γενικό Γραμματέα του ΟΗΕ, Κόφι Ανάν, το περίφημο Σχέδιο Ανάν το οποίο όμως απορρίφθηκε από το 76 % της Ελληνοκυπριακής κοινότητας. Αναλυτικότερα, αυτό υπαγόρευε τη δημιουργία ενός Ομόσπονδου Κράτους, την Ενωμένη Κυπριακή Δημοκρατία, αποτελούμενο από δύο ισότιμα δημοκρατικά κράτη, το Κράτος των Ελληνοκυπρίων και το Κράτος των Τουρκοκυπρίων. Θα είχε Ομοσπονδιακή κυβέρνηση και Ομοσπονδιακό Σύνταγμα ενώ το κάθε κράτος-μέλος θα καταρτούσε ένα ανεξάρτητο δικό του σύνταγμα, με βάση το οποίο και θα διοικούνταν. Μεταξύ των νόμων του Ομοσπονδιακού Συντάγματος και των Συνταγμάτων των δύο κρατών δε θα υπήρχε ιεραρχία.
Επιπλέον, υποστήριζε πως οι κυβερνήσεις των ανεξάρτητων κρατών θα συνεργάζονταν μεταξύ τους, όπως και με την Ομοσπονδιακή Κυβέρνηση, για θέματα όπως η εφαρμογή της εξωτερικής πολιτικής και η ΕΕ. Η Ενωμένη Κυπριακή Δημοκρατία θα διατηρούσε στενούς φιλικούς δεσμούς με την Ελλάδα και τη Τουρκία ενώ ως κράτος-μέλος της ΕΕ όφειλε να υποστηρίξει την είσοδο της τελευταίας στην Ένωση.
Τέλος, το 2021, πραγματοποιήθηκε η πρώτη άτυπη Πενταμερής Συνδιάσκεψη της Γενεύης σχετικά με το Κυπριακό. Ωστόσο αυτή δεν κατέληξε σε κάποια οριστική λύση, εξαιτίας των αντιτιθέμενων θέσεων και συμφερόντων, με τη Τουρκική -Τουρκοκυπριακή πλευρά να υποστηρίζει την ίδρυση δύο ξεχωριστών κρατών στο νησί, και την Ελληνοκυπριακή πλευρά να υποστηρίζει τη λύση ενός Ομόσπονδου κράτους.
Κλείνοντας, έχοντας παρουσιάσει τα Ψηφίσματα του ΣΑ, καθίσταται σαφές πως το άνοιγμα της Αμμοχώστου παραβιάζει κατάφωρα το διεθνές δίκαιο καθώς, βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση με αυτά. Το ΣΑ έχει καλέσει επανειλημμένως σε κατάπαυση του πυρός και στον σεβασμό της ανεξαρτησίας, της κυριαρχίας και της εδαφικής ακεραιότητας της νήσου χωρίς όμως η στάση της Τουρκικής Δημοκρατίας να αλλάζει. Τελικώς, η προκλητική συμπεριφορά και ρητορική συνεχίζει να λαμβάνει χώρα, καθιστώντας όλο και δυσκολότερη την επίλυση του ζητήματος βάσει των κανόνων και αρχών του διεθνούς δικαίου.
Βιβλιογραφία
Γαβριήλ Χ. (2018) : Κύπρος , Το Γειτονικό Νησί: Το Κυπριακό μέσα από τα κρατικά αρχεία του Ισραήλ 1940-1960, Εκδόσεις Παπαζήση, σελίδες 371-380
Κωστόπουλος Τ.Ι. (2010) :Τοπική Κοινωνία και Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση, Εκδόσεις Παπαζήση, σελίδες 138-147
Ρούκουνας Ε. (2011) Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο, Εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, σελίδες 70-136, 213-214,221,226-227,440-452,521-523,535-541
Προκόπιος Παυλόπουλος (2020): ΜΕΛΕΤΕΣ ΓΙΑ ΤΑ ΕΘΝΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΟ ΚΥΠΡΙΑΚΟ, εκδόσεις Ευρασία, σελίδες 93-100
Εκδόσεις Κυπριακού Κοινοβουλίου: Άνοιγμα της Αμμοχώστου : ευκαιρία για αποκατάσταση αμοιβαίας εμπιστοσύνης. Διαθέσιμο σε: https://publications.gov.cy/assets/user/publications/FAMAGUSTA/EL/FAMAGUSTA_LEAFLET_EL.pdf
Michael B. Bishku : Turkey, Greece and the Cyprus Conflict, April 1991. Διαθέσιμο σε: https://www.researchgate.net/publication/307135567_Turkey_Greece_and_the_Cyprus_Conflict
Security Council Resolution 353, July 1974. Διαθέσιμο σε: https://unric.org/el/%cf%87%ce%b1%cf%81%cf%84%ce%b7%cf%83-%ce%bf%ce%b7%ce%b5/
Security Council Resolution 186, March 1964. Διαθέσιμο σε: https://undocs.org/en/S/RES/186(1964)
Security Council Resolution 365, December 1974. Διαθέσιμο σε: https://undocs.org/fr/S/RES/365(1974)
Security Council Resolution 367, March 1975. Διαθέσιμο σε: https://digitallibrary.un.org/record/93485?ln=en#record-files-collapse-header
Security Council Resolution 550, May 1984. Διαθέσιμο σε: https://undocs.org/S/RES/550(1984)
Security Council Resolution 541, November 1983. Διαθέσιμο σε: https://undocs.org/en/S/RES/541(1983)
Security Council Resolution 2561, January 2021 Διαθέσιμο σε: https://digitallibrary.un.org/record/93485?ln=en#record-files-collapse-header
Χάρτης ΟΗΕ. Διαθέσιμος σε: https://unric.org/el/%cf%87%ce%b1%cf%81%cf%84%ce%b7%cf%83-%ce%bf%ce%b7%ce%b5/ Antonio Guetteres Report, January 2020. Διαθέσιμη: https://undocs.org/en/S/2020/23
Mira Lulić, Davor Muhvić: INTERNATIONAL LAW AND CYPRUS PROBLEM INTERNATIONAL LAW AND CYPRUS PROBLEM, January 2009. Διαθέσιμο: https://www.researchgate.net/publication/350021192_Mira_Lulic_Davor_Muhvic_Croatia_INTERNATIONAL_LAW_AND_CYPRUS_PROBLEM_INTERNATIONAL_LAW_AND_CYPRUS_PROBLEM