Γράφει η Γεωργία Γιαννιώτη
«Η μεγαλύτερη τέχνη στον πόλεμο είναι να υποτάξεις τον εχθρό χωρίς μάχη.»
Σουν Τζου, 5ος αιώνας π.Χ., Κινέζος θεωρητικός της στρατηγικής.
Στον σύγχρονο και εξελισσόμενο κόσμο η ισχυροποίηση της εικόνας και της φήμης (nation branding) ενός κράτους και η δυνατότητα να επηρεάζει τη διεθνή κοινή γνώμη είναι πιο σημαντική από ποτέ. Η «ήπια ισχύς» αποτελεί εργαλείο προβολής της θετικής εικόνας μιας χώρας, καθώς αυτή καθορίζεται από τη δυνατότητά της να ασκεί ενεργό πολιτική. Πρόκειται για ένα από τα πιο ουσιώδη ζητήματα στη διεθνή πολιτική σκηνή, αφού αποτελεί το βασικό συστατικό στοιχείο για τη μελέτη και την κατανόηση των διεθνών σχέσεων, της πολιτικής επιστήμης και της δημόσιας διπλωματίας.
Αρχικά, η έννοια της ήπιας ισχύος (soft power), διατυπώθηκε για πρώτη φορά, το 1990, από τον Αμερικανό πολιτικό επιστήμονα και καθηγητή του Harvard, Joseph S. Nye, στο βιβλίο του «Βοund to Lead: The changing Nature of American Power». Σύμφωνα με τον Nye, η ήπια ισχύς πηγάζει από την κουλτούρα, , τα πολιτικά ιδεώδη αλλά και τον τρόπο άσκησης της εξωτερικής πολιτικής μιας χώρας.
Θεμελιώνεται στην πειθώ και επιτυγχάνεται μέσω της ελκυστικότητας, εν αντιθέσει με τη σκληρή ισχύ (hard power), η οποία στηρίζεται κυρίως σε στρατιωτικά ή οικονομικά μέσα, δωροδοκίες και απειλές. Με λίγα λόγια, η ήπια ισχύς είναι η ικανότητα να πετύχει κάποιος τους στόχους του μέσω της έλξης και έτσι να διαμορφώσει τις επιθυμίες των άλλων, ώστε εκείνοι να ταυτιστούν με τις δικές του και να θέλουν να τις μιμηθούν.
Αν θελήσει κάποιος να δώσει μεγαλύτερη έμφαση στα χαρακτηριστικά που απαρτίζουν τις πηγές ισχύος που αναφέρθηκαν παραπάνω θα πρέπει να υπογραμμίσει στοιχεία όπως η γλώσσα, η εκπαίδευση, τα μουσεία και τα ιστορικά μνημεία αλλά και θέματα που άπτονται της δημοκρατίας, της ελευθερίας καθώς και πολιτισμικά και πολιτιστικά χαρακτηριστικά. Υπάρχουν όμως περιπτώσεις όπου χρειάζεται συνδυασμός ήπιας και σκληρής ισχύος για την επίτευξη ενός επιθυμητού αποτελέσματος, συνδυασμός ο οποίος έχει ονομαστεί έξυπνη ισχύς (smart power). Για να ενεργήσει, λοιπόν, μια χώρα ως «έξυπνη δύναμη» θα πρέπει να εκμεταλλευτεί τα ιδιαίτερα στοιχεία της ταυτότητάς της όπως η θρησκεία, η ιστορία και η γεωγραφία μετατρέποντάς τα σε εργαλεία εφαρμογής ισχύος και διαδραματίζοντας έτσι έναν κεντρικό ρόλο στη διεθνή σκακιέρα.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα έξυπνης ισχύος αποτελεί το τέλος του Ψυχρού Πολέμου με κομβικό σημείο την κατάρρευση του Τείχους του Βερολίνου, απόρροια ενός συνδυασμού σκληρής και ήπιας ισχύος. Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, η σκληρή ισχύς των ΗΠΑ ήταν απαραίτητη για να αντιμετωπιστεί αντίστοιχα αυτή της Σοβιετικής Ένωσης. Παράλληλα όμως συνδυαζόταν με την εφαρμογή της ήπιας ισχύος της κουλτούρας που οδήγησε στην υπονόμευση του κομμουνιστικού ιδεώδους (Νye, 2012).
Την τελευταία δεκαετία υπό την ηγεσία του «σουλτάνου» Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, γίνονται προσπάθειες υιοθέτησης της ήπιας ισχύος σε μεγάλο βαθμό στο πεδίο της οικονομικής, πολιτιστικής και θρησκευτικής διπλωματίας με σκοπό να εδραιώσει η Τουρκία τη θέση της ως παγκόσμια και περιφερειακή δύναμη.
Μετά το πέρας του Ψυχρού Πολέμου και τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας ένα νέο ιδεολογικό ρεύμα έπαιξε ενεργό ρόλο στην εξωτερική πολιτική της Τουρκίας. Πρόκειται για τον «νεοοθωμανισμό», με κύριο εκφραστή τον Αχμέτ Νταβούτογλου. Ουσιαστικά, ο νεοοθωμανισμός πρεσβεύει την άσκηση επιρροής της Τουρκίας σε εδάφη και τουρκόφωνους λαούς, με βάση την ιστορική και γεωγραφική κληρονομιά της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ο Νταβούτογλου είχε εκφράσει τις αντιλήψεις του περί αναβίωσης του νεοοθωμανισμού στο βιβλίο του «Στρατηγικό Βάθος», το οποίο κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 2001. Αργότερα, ως σύμβουλος εξωτερικής πολιτικής του Ερντογάν και μετέπειτα Υπουργός Εξωτερικών το 2009, διαμόρφωσε το ομώνυμο δόγμα (Δόγμα Νταβούτογλου), το οποίο αντικατοπτρίζει το όραμά του για τη χώρα.
Κατά τον Νταβούτογλου, η στρατηγική που θα πρέπει να ακολουθήσει η Τουρκία είναι να αλλάξει το status quo στην περιοχή που ορίζουν οι άξονες Μεσόγειος, Κεντρική Ασία, Καυκασία και Αραβική Χερσόνησος μέσω της στάσης των «μηδενικών προβλημάτων» και να αναδειχθεί ως μια κεντρική δύναμη, με παγκόσμιο στρατηγικό ρόλο. Επιπροσθέτως, αναφέρει ότι η Τουρκία όντας επίκεντρο γεωπολιτικών περιοχών (Βαλκάνια, Μέση Ανατολή, Κεντρική Ασία) και περιοχή που διαθέτει πλούσια κοιτάσματα ενεργειακών πόρων θα πρέπει να ενεργεί έτσι ώστε να αξιοποιήσει τις δυνατότητες που υπάρχουν σε αυτές τις περιοχές.
Φυσικά η υλοποίηση των στόχων αυτών δύναται να επιτευχθεί μέσω της εφαρμογής της ήπιας ισχύος και όχι μέσω άλλων τεχνασμάτων, όπως απειλές και χρήση της βίας, δηλαδή με την επιβολή της στρατιωτικής ισχύος. Σημαντικό, επίσης, είναι για τη χώρα να αναμορφώσει την εικόνα της μέσω της επίλυσης εσωτερικών και περιφερειακών διενέξεων, αλλά και της βελτίωσης των σχέσεων της με τις γειτονικές χώρες, προωθώντας ταυτόχρονα την ασφάλεια, την ειρήνη και τη σταθερότητα.
Αργότερα, το ισλαμικό κόμμα ΑKP (Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης) υιοθέτησε τις πολιτικές θέσεις του Νταβούτογλου και ο τρόπος άσκησης εξωτερικής πολιτικής που ακολουθεί φαίνεται να εμπεριέχει στοιχεία ήπιας ισχύος, σε αντίθεση με την τακτική που ασκούσαν οι τουρκικές κυβερνήσεις υπό την επιρροή στρατιωτικού κατεστημένου. Ειδικότερα, παρατηρείται μέχρι και σήμερα ότι η Τουρκία επιδικώκει η σφαίρα επιρροής της να εξαπλωθεί σε Ανατολική Μεσόγειο και Κεντρική Ασία ώστε να εξελιχθεί σε περιφερειακή ηγεμονική δύναμη. Σαφώς δεν λείπει από το πλάνο το όραμα της ένταξης στην Ευρώπη, κάτι που ο Ερντογάν είχε καταστήσει ως βασικό σημείο του προγράμματος του, ήδη από την αρχή της ίδρυσης του κόμματός του.
Προσπάθειες εφαρμογής της τουρκικής ήπιας ισχύος παρατηρούνται έντονα και στην περιοχή των Βαλκανίων με όχημα τη θρησκεία, τη διπλωματία και το ζήτημα μειονοτήτων. Καταρχάς, η ίδια η λέξη «Βαλκάνια» προέρχεται ετυμολογικά από την τουρκική λέξη «μπαλκάν» (balkan) που σημαίνει οροσειρά/βουνό. Η επιρροή της Άγκυρας εκφράζεται κυρίως μέσω της χρηματοδότησης τζαμιών και της ίδρυσης τουρκικών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων στην Βοσνία, Βόρεια Μακεδονία, Δυτική Θράκη, Αλβανία, Κοσσυφοπέδιο, με βασικό στόχο τη στήριξη των απανταχού μουσουλμάνων και μη, των Βαλκανίων. Παρατηρείται επίσης η υπογραφή συμφώνων (Cultural Cooperation Agreements) με τα βαλκανικά κράτη, με σκοπό τόσο την υπεράσπιση των μουσουλμανικών πληθυσμών, όσο και την προώθηση του τουρκικού πολιτισμού και θρησκείας για να μπορέσει η χώρα να διατηρήσει η ταυτότητά της.
Ένα άλλο παράδειγμα που απασχολεί τη διεθνή κοινότητα και αποτελεί τη ναυαρχίδα της τουρκικής επιρροής είναι τα τουρκικά σήριαλ που προβάλλονται στα αραβικά κράτη, στη χώρα μας αλλά και στην Ευρώπη γενικότερα, με στόχο την προώθηση της εικόνας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και φυσικά τη διατήρηση της τουρκικής γλώσσας. Είναι οφθαλμοφανές πως η στρατηγική αυτή στοχεύει ενθαρρυντικά στη δημιουργία ενός κλίματος φιλίας με τις ευρωπαϊκές χώρες και μη, εκτός από την εμπέδωση του τουρκικού πολιτισμού.
Η Τουρκία διανύει μια περίοδο όπου εργαλειοποιεί το μεταναστευτικό ζήτημα τόσο για την εξυπηρέτηση γεωπολιτικών και γεωοικονομικών στόχων, όσο για την ενίσχυση της διαπραγματευτικής της θέσης στην ευρωπαϊκή ατζέντα. Μια πολιτική μάλιστα που προκαλεί εντάσεις στους γείτονές της. Ειδικότερα, οι σχέσεις της με την Ελλάδα δεν χαρακτηρίζονται καλές, με την Άγκυρα να παραβλέπει τους κανόνες του διεθνούς δικαίου και του δικαίου της θάλασσας, με τις πρόσφατες παράνομες έρευνες σε θαλάσσιες ζώνες ενδιαφέροντος και τις παραβιάσεις του εναέριου χώρου στο Αιγαίο. Το ίδιο συμβαίνει και με την Κύπρο, όπου κάνει συνεχώς λόγο για γεωτρήσεις στην κυπριακή ΑΟΖ.
Ο επικεφαλής τουρκικής διπλωματίας Μελβούτ Τσαβούσογλου, σε πρόσφατη συνέντευξη στο TRT World, τόνισε ότι η Άγκυρα δεν πρόκειται να διαπραγματευτεί όσον αφορά τα κυριαρχικά της δικαιώματα στην Ανατολική Μεσόγειο. Συγκεκριμένα τόνισε: «Εμείς τη σκληρή δύναμη τη χρησιμοποιούμε μόνο όταν εξαντληθούν οι άλλες επιλογές και με στόχο να οδηγηθούν τα πράγματα σε διάλογο και σε διπλωματία». Στο τέλος υπογράμμισε χαρακτηριστικά: « Συνδυάζουμε τα ήπια και σκληρά στοιχεία της ισχύος με έξυπνο τρόπο. Για αυτό ορίζουμε την εξωτερική μας πολιτική ως’’επιχείρηση’’» (Το Βήμα, 2021).
Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, η Τουρκία προσπαθεί σίγουρα να κερδίσει τους συμμάχους της ως μια ήπια δύναμη. Ταυτόχρονα όμως, ως μια χώρα με αυταρχική κυβέρνηση προσφεύγει συχνά στη χρήση στρατιωτικής βίας για την επίλυση εσωτερικών και περιφερειακών διενέξεων. Επιπροσθέτως, θεωρώντας ότι είναι ανώτερη σε ότι αφορά τον πολιτισμό της, χρησιμοποιεί ως όπλο τη θρησκεία για να πετύχει τους στόχους της λειτουργώντας, επομένως, ως μια έξυπνη δύναμη γιατί κάνει χρήση και των δύο όψεων ισχύος. Μέχρι και σήμερα όμως δεν φαίνεται να επιδεικνύει στοιχεία σταθερότητας, ασφάλειας και ειρήνης.
Πηγές:
- Nye, Joseph.S. Jr., (2005), Ήπια Ισχύς .Το μέσο επιτυχίας στη παγκόσμια πολιτική, Αθήνα Παπαζήση
- Νταβούτογλου, (2010), Το Στρατηγικό Βάθος, Η Διεθνή θέση της Τουρκίας, Αθήνα, Ποιότητα
- ΤοΒΗΜΑ team, Τουρκία – Απειλές Τσαβούσογλου για χρήση «σκληρής δύναμης» . Διαθέσιμο στο: https://www.tovima.gr/2021/10/21/politics/tourkia-apeiles-tsavousoglou-gia-xrisi-skliris-dynamis/
- Νανούρης Νίκος., Η Ήπια Ισχύς στη Φαρέτρα της Εξωτερικής Πολιτικής: Το παράδειγμα της Τουρκίας. Διαθέσιμο στο: https://helleniculturaldiplomacy.com/%CE%B7-%CE%AE%CF%80%CE%B9%CE%B1-%CE%B9%CF%83%CF%87%CF%8D%CF%82-%CF%83%CF%84%CE%B7-%CF%86%CE%B1%CF%81%CE%AD%CF%84%CF%81%CE%B1-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%B5%CE%BE%CF%89%CF%84%CE%B5%CF%81%CE%B9%CE%BA%CE%AE/
[Μάρτιος, 2020]
- Πρωτόπαπας, Γ. (2014), Η τουρκική στρατηγική της «ήπιας ισχύος» στα Βαλκάνια. Διαθέσιμο στο: https://www.viadiplomacy.gr/tourkiki-stratigiki-tis-ipias-ischios-sta-valkania/
- Φιλόσογλου, Σ., Ήπια Ισχύς Στα Βαλκάνια: Η Περίπτωση της Τουρκίας ( Μέρος 1ο ). Διαθέσιμο στο: https://powerpolitics.eu/%CF%83%CF%84%CE%AD%CF%86%CE%B1%CE%BD%CE%BF%CF%82-%CE%B2%CE%B1%CE%BB-%CE%B1-%CE%BC%CE%B5%CF%81%CE%BF%CF%83-%CE%B3%CE%B9%CE%B1-soft-power/
[Ιούλιος 2018]
Πηγή εικόνας: FOREIGN AFFAIRS: https://www.foreignaffairs.com/articles/turkey/2019-08-12/erdogans-way