Γράφει η Αικατερίνη Παπαδημήτρη
Είναι αδιαμφισβήτητο πως η μετάβαση από τα απολυταρχικά και ολοκληρωτικά καθεστώτα στη δημοκρατία είναι μια μακρά και επίπονη διαδικασία στην εξέλιξη κάθε κοινωνίας. Αν και οι δεκαετίες του 1980 και του 1990 μαρτυρούν τη μετάβαση πολλών εθνών-κρατών του κόσμου από την απολυταρχία και τον αυταρχισμό στη δημοκρατία, η παγκόσμια διαδικασία εκδημοκρατισμού απέχει πολύ από το να ολοκληρωθεί. Μεταξύ των εθνών που μέχρι σήμερα δεν έχουν κατορθώσει να δώσουν μια πραγματική ευκαιρία στο δημοκρατικό πολίτευμα συγκαταλέγεται και η Αϊτή, η οποία αφηγείται μια τουλάχιστον ταραγμένη ιστορία.
Όλα ξεκίνησαν πριν από σχεδόν 220 χρόνια, όταν ο λαός της Αϊτής αποτίναξε τον ζυγό τη σκλαβιάς και ίδρυσε το πρώτο ανεξάρτητο κράτος εγχρώμων στον Νέο Κόσμο. Δυστυχώς, όμως, η υπόσχεση περί ελευθερίας και αυτοπροσδιορισμού έμελλε γρήγορα να εξανεμιστεί, με αποτέλεσμα η Αϊτή να γνωρίσει τελικά περισσότερα βάσανα και καταστολή παρά ελευθερία. Σε μια εποχή όπου η δημοκρατία εξαπλωνόταν σε ολόκληρο το δυτικό ημισφαίριο, η Αϊτή είχε αναμφίβολα καθυστερήσει. Οποιαδήποτε, μάλιστα, προσπάθεια καταστολής του απολυταρχικού καθεστώτος βίας και διαφθοράς καταπνιγόταν γρήγορα. Ώσπου, το 1990, οι Αϊτινοί κατορθώνουν να διεξαγάγουν τις πρώτες ελεύθερες και δίκαιες εκλογές από την εποχή της ανεξαρτησίας τους. Νικητής αυτών και νέος πρόεδρος της χώρας αναδείχθηκε ο Ζαν-Μπέρτραντ Αριστίντ, ένας καθολικός ιερέας, ο οποίος έλαβε σχεδόν το 70% των ψήφων. Δυστυχώς, όμως, και αυτήν τη φορά, μόλις οκτώ μήνες μετά τις εκλογές, τα όνειρα της Αϊτής για μια δημοκρατική κοινωνία μετατράπηκαν σε εφιάλτη βαρβαρότητας. Ειδικότερα, ο στρατηγός Ραούλ Σεντράς ηγήθηκε ενός στρατιωτικού πραξικοπήματος που ανέτρεψε τον πρόεδρο Αριστίντ, τον άνθρωπο που είχε διατάξει την απομάκρυνσή του από τις στρατιωτικές δυνάμεις λόγω της εκρηκτικής συμπεριφοράς του. Έτσι, οι δικτάτορες ξεκίνησαν μια φρικτή εκστρατεία εκφοβισμού, βιασμών, βασανιστηρίων και ακρωτηριασμών. Οι άνθρωποι πείνασαν, παιδιά πέθαναν και χιλιάδες Αϊτινοί εγκατέλειψαν την πατρίδα τους.
Τα Ηνωμένα Έθνη (ΗΕ), ο Οργανισμός Αμερικανικών Κρατών, η Κοινότητα της Καραϊβικής Θάλασσας και οι έξι τότε πρόεδροι της Κεντρικής Αμερικής, αναγνωρίζοντας πως η παραπάνω περιγραφείσα κατάσταση συνιστούσε μια ασυνήθιστη και έκτακτη απειλή για την ειρήνη και την ασφάλεια των γειτονικών κρατών, επιδίωξαν μια ειρηνική εξομάλυνση της κρίσης. Τέθηκε σε εφαρμογή κάθε διαθέσιμο μέσο, τόσο διπλωματικό όσο και κατασταλτικό. Αποτέλεσμα της επίμονης αυτής προσπάθειας ήταν η υπογραφή το 1993 στο νησί των Κυβερνητών στη Νέα Υόρκη μιας Συμφωνίας, με την οποία ο στρατηγός Σεντράς δεσμεύτηκε να εγκαταλείψει την εξουσία μαζί με τους άλλους δικτάτορες. Παρά ταύτα, όταν ήρθε η ημέρα να τεθούν σε ισχύ οι προβλεπόμενοι σε αυτή όροι, οι δικτάτορες όχι μόνο αρνήθηκαν να φύγουν, αλλά αύξησαν τη βαρβαρότητα που μέχρι πρότινος χρησιμοποιούσαν για να εδραιωθούν στην εξουσία.
Ως απάντηση σε αυτήν την ενέργεια, στις 31 Ιουλίου του 1994, το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ, ασκώντας το δικαίωμα του σε εξουσιοδότηση προς χρήση βίας (Κεφάλαιο VII του Χάρτη των ΗΕ), ενέκρινε το ψήφισμα 940, με το οποίο επέτρεψε τη χρήση όλων των απαραίτητων μέτρων, συμπεριλαμβανομένης και της βίας, με σκοπό την προαγωγή της δημοκρατίας, την απομάκρυνση των δικτατόρων από την εξουσία και την αποκατάσταση της δημοκρατικής κυβέρνησης του Αριστίντ που εντωμεταξύ είχε τραπεί σε φυγή. Η υιοθέτηση αυτού του ψηφίσματος ήταν πρωτοφανής, δεδομένου πως μέχρι πρότινος η μονομερής χρήση βίας με σκοπό την προαγωγή ή την αποκατάσταση του δημοκρατικού πολιτεύματος δεν αναγνωριζόταν ως εξαίρεση στον αναγκαστικού δικαίου κανόνα (jus cogens) μη χρήσης βίας του άρθρου 2§4 του Χάρτη των ΗΕ. Όπως χαρακτηριστικά επισημαίνουν ορισμένοι συγγραφείς, η φιλοσοφία που διέπει το διεθνές νομικό πλαίσιο περί χρήσης βίας, παραπέμπει όχι απλώς σε «δίκαιο χρήσης βίας», αλλά σε «δίκαιο κατά της βίας», υπό την έννοια πως ο κανόνας περί απαγόρευσης της χρήσης βίας είναι καταρχήν ανεξαίρετος και πως οι τυχόν αποδεκτές αποκλίσεις από αυτόν ερμηνεύονται σε κάθε περίπτωση συσταλτικά. Εύλογα, λοιπόν, το ψήφισμα 940 (1994) συνιστά μέχρι σήμερα τη μοναδική περίπτωση δράσης του Συμβουλίου Ασφάλειας για την προαγωγή της δημοκρατίας.
Την εφαρμογή του παραπάνω ψηφίσματος συνόδευσε, υπό την εντολή να εκπαιδεύσει τις αϊτινές αστυνομικές δυνάμεις και να αποχωρήσει το αργότερο μετά από 18 μήνες, η πρώτη κατά εξουσιοδότηση επιχείρηση του ΟΗΕ στην Αϊτή. Από την έναρξη, όμως, της πρώτης αυτής αποστολής μέχρι σήμερα, λίγα πράγματα έχουν αλλάξει. Τρεις δεκαετίες προσπαθειών για την επιβολή ελεύθερων και δικαίων εκλογών έχουν παρέλθει και πληθώρα ειρηνευτικών και κατ’ εξουσιοδότηση επιχειρήσεων έχει αποσταλεί στο έδαφος της Αϊτής εκ μέρους του ΟΗΕ. Παρά ταύτα, το κράτος δεν έχει παρά ελάχιστα βελτιώσει την ανθρώπινη ασφάλεια και την αναποτελεσματική διακυβέρνηση του. Την προσπάθεια σταθεροποίησης του πολιτικού γίγνεσθαι δυσχεραίνουν ακόμα περισσότερο οι ολοένα και αυξανόμενες δολοφονικές επιθέσεις, οι απαγωγές και τα εγκλήματα βίας από τις ένοπλες συμμορίες που de facto ελέγχουν το κράτος την τελευταία δεκαετία. Όπως χαρακτηριστικά δηλώνει ο γενικός γραμματέας των Ηνωμένων Εθνών, Αντόνιο Γκουτέρες, το περιβάλλον στην Αϊτή δεν ευνοεί τη διατήρηση της ειρήνης ή της δημοκρατίας. Για αυτόν τον λόγο, άλλωστε, κάλεσε, ύστερα από αίτηση του ίδιου του αϊτινού δοτού πρωθυπουργού Αριέλ Ανρί, τον Οκτώβρη του 2022, όλες τις χώρες να συνδράμουν εκ νέου στην ανάπτυξη μιας πολυεθνικής αστυνομικής δύναμης, ικανής να πατάξει τη βία και να αφοπλίσει τις παραπάνω συμμορίες, αποκαθιστώντας τον νόμο και την τάξη στη χώρα της Καραϊβικής.
Το κάλεσμα του, προς έκπληξη πολλών, εισακούστηκε. Ειδικότερα, στις 2 Οκτωβρίου του 2023, το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ προχώρησε στην έγκριση αποστολής πολυεθνικής αστυνομίας στην Αϊτή για την «επιβολή της τάξης» και την καταπολέμηση των συμμοριών οργανωμένου εγκλήματος που λυμαίνονται στη χώρα. Η απόφαση εξουσιοδότησε τη συγκρότηση της αποστολής υπό την ηγεσία της Κένυας, με τη συμμετοχή των Τζαμάικα, Νησιών Μπαχάμες, Αντίγκουα και Μπαρμπούντα. Η αποστολή ορίστηκε ενιαύσια, με χρόνο επανεξέτασης τους 9 μήνες, και συνιστά μοναδική περίπτωση κατ’ εξουσιοδότησης χρήσης βίας ύστερα από αίτηση της ίδιας της ενδιαφερόμενης χώρας.
Υπέρ αυτής ψήφισαν 13 κράτη μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας, ενώ η Ρωσία και η Κίνα απείχαν, προβάλλοντας ενστάσεις αναφορικά με την έλλειψη βασικών προϋποθέσεων, συγκεκριμένων χρονοδιαγραμμάτων και πλαισίων δράσης. Ειδικότερα, ο Ρώσος απεσταλμένος στον ΟΗΕ, Βασιλι Νεμπέζια, ανέφερε πως καταρχάς η Μόσχα δεν είναι αντίθετη στην ανάπτυξη της προαναφερθείσας αστυνομικής δύναμης. Εντούτοις, όμως, τόνισε πως η οποιαδήποτε ένοπλη αποστολή στην Αϊτή, ακόμα και έπειτα από δικό της αίτημα, είναι «ένα ακραίο μέτρο που χρήζει εξονυχιστικής εξέτασης», δηλώνοντας με αυτόν τον τρόπο έντονη αμφιβολία περί της νομιμότητας μιας τέτοιας επιχείρησης. Στο ίδιο μήκος κύματος, ο Κινέζος πρέσβης στον ΟΗΕ, Ζιανγκ Τζουν, δήλωσε πως χωρίς νόμιμη, αποτελεσματική και υπεύθυνη κυβέρνηση στη χώρα δεν θα έχει αποτέλεσμα καμία ξένη αποστολή ή βοήθεια. Οι ΗΠΑ, τέλος, ξεκαθάρισαν πως δεν προτίθενται —τουλάχιστον σε αυτό το στάδιο— να παράσχουν προσωπικό, αστυνομικούς ή στρατιωτικούς, προς στελέχωση μιας τέτοιας αποστολής. Ανακοίνωσαν, όμως, πως είναι πρόθυμες να χορηγήσουν 100 εκατομμύρια δολάρια για να στηρίξουν οικονομικά και οργανωτικά την ξένη δύναμη.
Ο υπουργός Εξωτερικών της Αϊτής, Λοράν Λαμότ, ευχαρίστησε τόσο το Συμβούλιο Ασφαλείας για την παραπάνω απόφασή του, καθώς και τις κυβερνήσεις των εμπλεκόμενων χωρών για την υποστήριξη και τη βοήθεια τους. Τόνισε, όμως, πως δεν είναι αυτό από μόνο του αρκετό για να επανέλθει η ομαλότητα σε μια χώρα όπου η ακραία φτώχεια μαστίζει πάνω από το 60% του πληθυσμού. Πράγματι, για να λειτουργήσει αποτελεσματικά μια δημοκρατία, προϋποτίθεται η οικοδόμηση μιας οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά σταθερής κοινωνίας. Η δημοκρατία, άλλωστε, είναι μια διαδικασία όχι μια τελική κατάσταση.
Η Αϊτή υπερηφανευόταν κάποτε πως ήταν το πρώτο ανεξάρτητο κράτος της αμερικανικής ηπείρου. Σήμερα, μια αιμοδιψή κλίκα, σμιλεμένη από δεκαετίες βαρβαρότητας, σπέρνει τον φόβο, το χάος και τη βία σε ολόκληρο το έδαφος της. Ο δρόμος προς μια ειρηνική, ασφαλής και δημοκρατική Αϊτή είναι αναμφίβολα μακρύς και επίπονος. Όχι, όμως, και αδιάβατος. Άλλωστε, κανείς δεν θα μπορούσε να αρνηθεί πως η Αϊτή αξίζει ένα ύστατο «ραντεβού» με τη δημοκρατία. Όπως χαρακτηριστικά δήλωσε στο παρελθόν ο πρωθυπουργός του Μπαρμπάντος, Όουεν Άρθουρ, οι Αϊτινοί έχουν υποφέρει για αυτήν, έχουν ψηφίσει για αυτήν και τώρα πεθαίνουν για αυτήν. Ίσως, λοιπόν, το αίτημα του δοτού πρωθυπουργού Αριέλ Ανρί να συνιστά σήμερα ακριβώς αυτό, ένα ύστατο κάλεσμα για δημοκρατία, για ένα καλύτερο μέλλον.
Πηγές
Maj S.N.M. Harding. Elected but not effective: understanding the struggle for democracy in Haiti., Canadian Forces College, 2015-2016, σελ. 29-52.
Αντωνόπουλος, Κ. και Μαγκλιβέρας, Κ. Το Δίκαιο της Διεθνούς Κοινωνίας, 3η Έκδοση, Νομική Βιβλιοθήκη, 2017, σελ. 730, 747-748 και 762.
Σισιλιάνος Λ.-Α.(2003). Η εξουσιοδότηση του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ για χρήση βίας», Σειρά Διεθνούς Δικαίου και Εξωτερικής Πολιτικής, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα – Κομοτηνή.
Business Daily. (2023). Ο ΟΗΕ ανησυχεί ιδιαιτέρως για την βία των συμμοριών στην Αϊτή. Διαθέσιμο στο: https://www.businessdaily.gr/diethni/81461_o-oie-anisyhei-idiaiteros-gia-tin-bia-ton-symmorion-stin-aiti
Foreign Policy Bulletin. The Restoration of Democracy in Haiti, τομ. 5, αριθ. 3, Νοέμβριος/Δεκέμβριος 1994, σελ. 3-33, HeinOnline. Διαθέσιμο στο: https://heinonline.org/HOL/LandingPage?handle=hein.journals/fnpbt5&div=39&id=&page=
Freedman, R., and Lemay-Hebert, N. (2020). The Security Council in Practice: Haiti, Cholera, and the Elected Members of the United Nations Security Council. Leiden Journal of International Law, τομ. 33, αριθ. 1, σελ. 157-176, HeinOnline. Διαθέσιμο στο: https://www.cambridge.org/core/journals/leiden-journal-of-international-law/article/security-council-in-practice-haiti-cholera-and-the-elected-members-of-the-united-nations-security-council/FA8353E0B3252C13AC2807AB51D075FD
Stotzky, Irwin P. (2010). The Truth about Haiti. Connecticut Journal of International Law, τομ. 26, αριθ. 1, φθινόπωρο 2010, σελ. 1-50, HeinOnline. Διαθέσιμο στο: https://heinonline.org/HOL/LandingPage?handle=hein.journals/conjil26&div=4&id=&page=
US Department of State Dispatch (1994). The Crisis in Haiti, τομ. 5, αριθ. 38, Σεπτέμβριος 1994, σελ. 605-617, HeinOnline. Διαθέσιμο στο: https://heinonline.org/HOL/LandingPage?handle=hein.journals/dsptch12&div=89&id=&page=
Πηγή εικόνας: Euro2day. (2023). Αϊτή: Χιλιάδες πολίτες εγκαταλείπουν συνοικία της πρωτεύουσας. Διαθέσιμο στο: https://www.euro2day.gr/news/world/article/2203008/aith-hiliades-polites-egkataleipoyn-synoikia-ths-p.html