Γράφει η Στυλιανή Δρακοπούλου
Παρά το πέρας μιας δεκαετίας από την ομόφωνη επιβολή εμπάργκο όπλων στην χώρα από το Συμβούλιο Ασφαλείας και τον θάνατο του Μουαμάρ Καντάφι (معمر القذافي), η πολυπαθής Λιβύη δεν δείχνει να βαδίζει προς τον εκδημοκρατισμό. Η διαχείριση της κυβέρνησης αλλά και του ενεργειακού συντελεστή της χώρας εξακολουθεί να αποτελεί αιτία εμφύλιων συγκρούσεων.
Το ισχύον διπολικό καθεστώς υποστηρίζεται πολιτικά και οικονομικά από διαφορετικούς ισχυρούς διεθνείς δρώντες. Στη μία πλευρά, με έδρα την Τρίπολη, βρίσκεται η αναγνωρισμένη από τον ΟΗΕ Κυβέρνηση Εθνικής Συμφωνίας (GNA), που υποβοηθείται, μεταξύ άλλων, από την Τουρκία και το Κατάρ. Aντίκειται ο Λιβυκός Εθνικός Στρατός (LNA) του στρατάρχη Χαλίφα Χαφτάρ (αραβικά: خليفة بلقاسم حفتر الفرجاني) και του «συμμάχου» προέδρου τού κοινοβουλίου Σαλέχ (αραβικά: عقيلة صالح), που χαίρει της υποστήριξης των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων, της Αιγύπτου και της Ρωσίας. Σημαντικές εγχώριες πηγές ισχύος αποτελoύν ο έλεγχος της Μισράτα και κυρίων αεροδρομίων για την GNA και η επιβολή στα πλούσια κοιτάσματα στην ανατολική-νοτιοανατολική πλευρά της χώρας για τoν LNA.
Υπό την πίεση του ΟΗΕ, τον Οκτώβριο του 2020, επεβλήθη εκεχειρία στην Λιβύη. Πριν λίγες ημέρες, στις 14 Μαρτίου 2021, ορκίστηκε η νέα μεταβατική κυβέρνηση της Λιβύης, με Πρωθυπουργό τον Αμπντούλ Χαμίντ Μοχάμεντ Ντμπεϊμπά(αραβικά: عبد الحميد محمد دبيبة) και Πρόεδρο τον Μοχάμεντ Μένφι(αραβικά: محمد يونس المنفي), η οποία θα οδηγήσει την χώρα μέχρι τις καθοριστικές εκλογές του Δεκεμβρίου 2021.
Προηγουμένως, σε διάσκεψη που πραγματοποιήθηκε στο Βερολίνο στις 19 Ιανουαρίου 2020 με συμμετέχοντες εκπροσώπους από δώδεκα κράτη, τον ΟΗΕ, την ΕΕ, την Αφρικανική Ένωση και τον Αραβικό Σύνδεσμο, συμφωνήθηκε καθολικά όχι μόνο ο σεβασμός της απόφασης του ΟΗΕ για την αντιμετώπιση της λιβυκής κρίσης, αλλά κι η συμβολή τους στο σχετικό σχέδιο δράσης.
Η ΕΕ, επέδειξε ταχέα αντανακλαστικά προκειμένου να συμμετάσχει δυναμικά στη λύση του προβλήματος. Εξάλλου, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο έχει συμπεριλάβει ως στόχους στην πενταετή στρατηγική του ατζέντα για το διάστημα 2019-2024 την υποστήριξη προς τον ΟΗΕ, την στενή συνεργασία με το ΝΑΤΟ, τις διακρατικές συνεργασίες για την διαχείριση του μεταναστευτικού, αλλά και την ανάπτυξη συνεργασίας με την Αφρική.
Έτσι, στα τέλη του Μαρτίου 2021, συμπληρώνεται ένα έτος από την επίσημη έναρξη της EUNAVFOR MED επιχείρησης της ΕΕ με τον συμβολικό τίτλο «IRINI». Η IRINI αποτελεί μετεξέλιξη της επιχείρησης SOPHIA, η οποία εγκαινιάστηκε τον Ιούνιο του 2015. Αν κι οι συνολικοί τους στόχοι μοιάζουν ίδιοι, η προτεραιοποίησή τους διαφέρει. Ενώ η SOPHIA είχε ως βασική αποστολή της το να συμβάλλει στην αντιμετώπιση της λαθρομετανάστευσης στο νότιο τμήμα της κεντρικής Μεσογείου, η IRINI θεσπίστηκε ως ειρηνική επιχείρηση προκειμένου να υπάρξει συμβολή στο εμπάργκο όπλων από και προς τη Λιβύη, συλλογή πληροφοριών για το λαθρεμπόριο πετρελαίου, ναυτική ασφάλεια στη Μεσόγειο, συνεισφορά στην εμπόδιση του εμπορίου ανθρώπων, και εκπαίδευση κι επίβλεψη της Λιβυκής Ακτοφυλακής και του Ναυτικού. Το Επιχειρησιακό Στρατηγείο (Operational Headquarters – OHQ) εξακολουθεί να βρίσκεται στην Ρώμη με επικεφαλής τον Ιταλό υποναύαρχο Fabio Agostini, ενώ ο εν πλω διοικητής εναλλάσσεται ανά εξάμηνο από Ιταλό σε Έλληνα.
Η IRINI βρήκε αρκετούς ενδιαφερόμενους παίκτες στην περιοχή δραστηριοποίησής της, με χαρακτηριστική την περίπτωση της Τουρκίας. Ήδη από τον Δεκέμβριο του 2019, δύο, τουλάχιστον, τουρκικές φρεγάτες πλέουν σε μόνιμη βάση στα ανοιχτά της Τρίπολης. Η παρουσία τους αναδεικνύει, ότι η Τουρκία έχει αυτοανακηρυχθεί ρυθμιστής της περιοχής, ενισχύοντας την περιφερειακή της ισχύ κι εποφθαλμιώντας τους φυσικούς λιβυκούς πόρους.
Παρά την γενική αίσθηση ομοψυχίας στο Βερολίνο, η μοναξιά της ΕΕ στην υλοποίηση της απόφασης είναι θορυβώδης. Οι αρχικές συζητήσεις της με το ΝΑΤΟ με πρωτοβουλία της ιδίας δεν ευδοκίμησαν. Αυτό, διότι η Τουρκία παρεμπόδισε την Βορειοατλαντική Συμμαχία να συμμετάσχει, διακηρύττοντας ότι η IRINI είναι «προκατειλημμένη», καθώς δεν υφίσταται αντίστοιχη επίβλεψη του εμπάργκο στα νότια σύνορα της Λιβύης – από εκεί, κατά την τουρκική άποψη, εφοδιάζονται οι δυνάμεις του Χαφτάρ. Είναι εύλογο, ότι η Άγκυρα αποφεύγει την οποιαδήποτε ανάμειξη του ΝΑΤΟ, που θα αναδείκνυε αναπόφευκτα την παράνομη εμπλοκή της. Ως επακόλουθο των παραπάνω, την χρηματοδότηση και την ενορχήστρωση της όλης προσπάθειας την φέρει η ΕΕ.
Η συνεισφορά, ωστόσο, των κρατών-μελών της στην επιχείρηση έχει υπάρξει υποτονική. Οι εθνικές κυβερνήσεις καλούνται να επενδύσουν σε πολυποίκιλες μακρόχρονες αποστολές, που αποτελούν εμπόδιο, ή και δικαιολογία, έναντι στην συμμετοχή τους σε άλλες επιχειρήσεις. Σε αυτήν την περίπτωση, η πανδημία του COVID-19 αναμενόμενα προκάλεσε περαιτέρω σκεπτικισμό κι αντιστάσεις.
Η IRINI συμφωνήθηκε να αξιοποιήσει εναέρια, δορυφορικά και θαλάσσια μέσα δημιουργώντας ένα πλήρες πληροφοριακό υπόβαθρο (JISR environment- Joint Intelligence Surveillance Reconnaissance environment). Ο σχετικά μικρός προϋπολογισμός της, όμως (σχεδόν 9,9 εκατομμύρια ευρώ), και το περιορισμένο στρατιωτικό της αποτύπωμα (ήτοι τρία πολεμικά πλοία και έξι αεροσκάφη, προερχόμενα από την Ιταλία, την Ελλάδα, την Γαλλία, την Γερμανία, την Πολωνία και την Ολλανδία) είχε επιχειρησιακές συνέπειες.
Συγκεκριμένα, η IRINI αναγκάζεται σε γεωγραφικά μονόπλευρο έλεγχο, που αποτελεί πηγή αρνητικής κριτικής. Εστιάζει στα ανοικτά του κόλπου της Σύρτης, προς τα κεντροανατολικά της χώρας και λιγότερο στα ανοιχτά της Τρίπολης, δίνοντας την εντύπωση, ότι οι παράνομες ενέργειες αναμένονται εξ Ανατολών. Αφήνοντας, όμως, παράλληλα ακάλυπτη την περιοχή από την πλευρά της Τυνησίας, επιτρέπει στην Τουρκία –έστω και ακούσια- ελευθερία κινήσεων στην περιοχή της Τρίπολης και της Μισράτα.
Πώς δύνανται, όμως, να διαχειριστούν τα πλωτά μέσα της IRINI τα μη συνεργάσιμα εμπορικά πλοία; Καθώς δεν πρόκειται ούτε για πολιτική, αλλά ούτε και για στρατιωτική επιχείρηση, η επιλογή της ένοπλης αντιπαράθεσης αποκλείεται. Ποιο κράτος εξάλλου θα επιθυμούσε πολεμικό πλοίο που έχει αποσταλεί προς επίτευξη ειρήνης να συγκρουστεί με οποιοδήποτε άλλο στα ανοικτά μιας τρίτης χώρας; Σε μια τέτοια περίπτωση, δύσκολα θα βρίσκονταν σύμμαχοι, ακόμη και σε περιστατικά φανερής ενοχής του «αντιπάλου». Κι όσον αφορά στην λύση του στρουθοκαμηλισμού, είναι σαφές, ότι υποβαθμίζει την αποτελεσματικότητα της επιχείρησης και συγχρόνως θίγει το γόητρο του εκάστοτε πλοίου.
Συν τοις άλλοις, αποδεικνύεται δύσκολο μια ειρηνική επιχείρηση, να έχει συμπαγείς επιχειρησιακούς κανόνες εμπλοκής. Ήδη από την σύστασή της, η IRINI εμφανίστηκε ασαφής σε αυτόν τον τομέα. Αν είχε έντονο στρατιωτικό κι αποφασιστικό χρώμα, θα προβλεπόταν οι νηοψίες (Friendly approaches/Boardings) να μπορούν να πραγματοποιούνται εντός των 12 ν.μ. των λιβυκών χωρικών υδάτων. Θα αναμενόταν, επίσης, η manu militari (με στρατιωτική βία) δράση των πλοίων της ΕΕ με ακινητοποίηση του υπόπτου πλοίου, αναγκαστική, πλήρη κι εξονυχιστική έρευνα, πιθανή κατάσχεση του σκάφους, εφόσον είχε όπλα, κι υποχρεωτική συνοδεία του σε φιλικό λιμάνι. Όλα αυτά, με την υποστήριξη, πάντα, από αεροπορικά μέσα, για την αντιμετώπιση της πιθανής αντίστασης του πλοίου ή της επέμβασης τρίτων προς παράνομη υπεράσπισή του. Εν αντιθέσει, στην IRINI, τα κομβικά σημεία αποτελούν οι περιπολίες έξω από τα Εθνικά Χωρικά Ύδατα (ΕΧΥ) της Λιβύης, κι η εθελοντική αποδοχή του ελέγχου.
Ειδικότερα, η νηοψία γίνεται μόνον εφόσον την δεχτεί το κράτος-σημαία του πλοίου(απαιτείται Flag State Consent), με μέγιστο χρονικό περιθώριο απάντησης τεσσάρων ωρών. Δύναται, δηλαδή, το κράτος-σημαία ή ο κυβερνήτης του εμπορικού πλοίου με το αμφισβητούμενο φορτίο, ως εκπρόσωπος του κράτους, να μην επιτρέψει τον έλεγχο.
Καθώς η περιπολία των πλοίων της ΕΕ γίνεται κατά κανόνα έξω από τα ΕΧΥ της Λιβύης, είναι πολύ πιθανό παράνομα πλοία να μην κινούνται πολύ έξω από τα 12 ν.μ., αποφεύγοντας το σενάριο της νηοψίας. Αυτό ακριβώς το κενό στον σχεδιασμό εκτέλεσης της επιχείρησης αποδεικνύεται εκ των γεγονότων ότι έχει δημιουργήσει και τις περισσότερες διενέξεις. Χαρακτηριστικά αναφέρονται τα παρακάτω περιστατικά:
– Ιούνιος 2020: Ενοχλητικές κινήσεις δέχτηκε γαλλική φρεγάτα από τουρκική, η οποία «συνόδευε» τουρκικό εμπορικό πλοίο. Ως εκδήλωση διαμαρτυρίας στην προσβολή του γοήτρου της, η Γαλλία αποσύρθηκε από την επιχείρηση για λίγους μήνες.
– Νοέμβριος 2020: Διακόπηκε μετά από αντίδραση της Άγκυρας επιθεώρηση φέροντος τουρκικής σημαίας υπόπτου πλοίου από γερμανική φρεγάτα. Προηγουμένως είχε επιτραπεί παράταση μίας ώρας εν αναμονή συγκατάβασης στο αίτημα για νηοψία, στο οποίο, όμως, η Τουρκία δεν ανταποκρίθηκε. Εκ των υστέρων, κατηγόρησε τον αναχωρούντα στόλο για μη εξουσιοδοτημένη χρήση βίας, την οποία διέψευσαν τόσο η Γερμανία, όσο κι η IRINI.
– Ιανουάριος 2021: Η Ρωσία αμφισβήτησε την διαφάνεια της επιχείρησης μετά από νηοψία φέροντος την σημαία της πλοίου κάτω από «αδιευκρίνιστες συνθήκες».
– Φεβρουάριος 2021: Αρνητικά απάντησε η Τουρκία εντός 45 λεπτών από το Flag State Consent σε αίτημα νηοψίας από ιταλικό πολεμικό πλοίο.
– Μάρτιος 2021: Αρνητικά απάντησε η Τουρκία εντός 30 λεπτών από το Flag State Consent σε αίτημα νηοψίας από Γαλλικό πολεμικό πλοίο.
Συμπεραίνεται, ότι η Άγκυρα δεν διστάζει πλέον να προβαίνει σε άμεση, ταχεία απόρριψη των ευρωπαϊκών αιτημάτων κατά βούληση.
Σε πρόσφατη ανακοίνωσή του, στις 19 Μαρτίου, ο Josep Borrell επιβεβαίωσε από την ναυτική βάση της Sigonella, την παράταση της IRINI ως το 2023 εγείροντας το ενδιαφέρον για τις μελλοντικές εξελίξεις.
Πόσο πιθανή είναι η στροφή της Τουρκίας προς την ουσιαστική πολυεπίπεδη συνεργασία της με τους νατοϊκούς συμμάχους της, πόσο μάλλον με τα ευρωπαϊκά κράτη-μέλη, δεδομένης της στενής συνεργασίας της με την GNA; Η ευρύτερη σχέση της με την ΕΕ αποτελεί τεκμήριο του ότι η Ένωση δεν είναι ακόμη πολιτική. Όταν όμως η όποια χώρα έρχεται να υπονομεύσει την αποτελεσματικότητα και την αξιοπρέπεια των ευρωπαϊκών εγχειρημάτων, τότε μήπως είναι η IRINI υπερβολικά ειρηνική; Γιατί αν ναι, τότε η Ένωση δεν φαίνεται αρκετά αποφασισμένη να αξιοποιήσει τις επιταγές του Διεθνούς Δικαίου, για να προασπίσει την δράση των μελών της, αλλά και για να αποτελέσει έναν άξιο πρωταγωνιστή των αποστολών του ΟΗΕ. Όχι ακόμη, τουλάχιστον.
Κλείνοντας, οι εκλογές στο τέλος του έτους αναμένεται να ξεδιαλύνουν το πολύπλοκο λιβυκό πολιτικό δίκτυο και να δώσουν μια καθοριστική ειρηνευτική πνοή στην χώρα. Το πώς και πόσο η συμβολή της Ευρωπαϊκής Ένωσης θα επηρεάσει την εγχώρια τάξη στην Λιβύη, θα φανεί εν καιρώ. Σε κάθε περίπτωση, το ζήτημα της εδραίωσης μιας ενιαίας ευρωπαϊκής εξωτερικής πολιτικής είναι πολυδαίδαλο κι η IRINI δεν είναι ούτε η πρώτη, ούτε η τελευταία περίπτωση που αναδεικνύει τα διλήμματα ισορροπίας ισχύος και ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης.
Ενδεικτικές πηγές:
- Τelesurenglish.net, Libya: How Did We Get Here?, 14/1/2020, διαθέσιμο σε:
https://www.telesurenglish.net/news/Libya-How-Did-We-Get-Here-20200114-0001.html
- United Nations un.org, Security Council Committee established pursuant to resolution 1970 (2011) concerning Libya, διαθέσιμο σε:
https://www.un.org/securitycouncil/sanctions/1970
- United Nations Support Mission in Libya (UNSMIL) unsmil.unmissions.org, BERLIN INTERNATIONAL CONFERENCE ON LIBYA – 19 JANUARY 2020, 19/1/2020, διαθέσιμο σε:
https://unsmil.unmissions.org/berlin-international-conference-libya-19-january-2020
- Markus Kaim, René Schulz, The EU Will Not Be Able to Enforce the UN Arms Embargo in Libya, 8/3/2020, διαθέσιμο σε:
https://www.swp-berlin.org/10.18449/2020C08/
- European Council consilium.europa.eu, Η ΕΕ εγκαινιάζει την επιχείρηση IRINI για την επιβολή του εμπάργκο όπλων κατά της Λιβύης, 31/3/2020, διαθέσιμο σε:
- Η επίσημη ιστοσελίδα της επιχείρησης IRINI:
https://www.operationirini.eu/
- Euractiv.com, EU to coordinate request for NATO’s participation in Libya mission, 16/6/2020, διαθέσιμο σε:
Navalnews.com, France Pulls Out Of NATO Operation Sea Guardian Amid Tensions With Turkey, 3/7/2020, διαθέσιμο σε:
- Amna.gr, Επιχείρηση IRINI: «Η ομάδα επιβίβασης ενήργησε με τον υψηλότερο βαθμό επαγγελματισμού», 24/11/2020, διαθέσιμο σε:
- Tanea.gr, Εκνευρισμένη η Μόσχα ζητά εξηγήσεις από την Αθήνα για τη νηοψία σε ρωσικό πλοίο, 19/1/2021, διαθέσιμο σε:
- gr.euronews.com, Τουρκικά πλοία ανοικτά της Λιβύης αρνήθηκαν τον έλεγχο από την επιχείρηση IRINI της ΕΕ, 4/3/2021, διαθέσιμο σε:
- Eeas.europa.eu, Operation Irini: Speech by High Representative/Vice-President Josep Borrell at the Sigonella Naval Air Station Airport, 19/3/2021, διαθέσιμο σε:
- Πηγή φωτογραφίας:
operationirini.eu, Operation Irini has declared the Full Operation Capability, 18/9/2020, διαθέσιμο σε:
https://www.operationirini.eu/operation-irini-declared-full-operation-capability/