Γράφει η Όλγα Τσουκαλά
Λίγες μόλις ημέρες πριν την επέτειο από την τουρκική εισβολή στο βόρειο τμήμα της Κύπρου, την 21η Ιουλίου του έτους 1974, η νήσος της Αφροδίτης βρίσκεται εν βρασμώ ενώπιον της επικείμενης άφιξης του Τούρκου Προέδρου, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν στα κατεχόμενα εδάφη του βόρειου τμήματος της Κύπρου. Η επίσκεψη του Τούρκου Προέδρου έχει προγραμματιστεί την 19η και 20η Ιουλίου, ημέρες συμβολικές τόσο για τους Ελληνοκυπρίους όσο και για τους Τουρκοκυπρίους καθώς προηγούνται της 21ης Ιουλίου, οπότε συμπληρώνονται 47 έτη από την επιχείρηση Αττίλας Ι. Ημέρα πένθους και μνήμης για την ελεύθερη Κύπρο και παράλληλα ημέρα νίκης και ιστορικής γοητείας για τους Τούρκους και κατ’ επέκταση για τους Τουρκοκύπριους στο βόρειο τμήμα του νησιού.
Αξίζει να σημειωθεί ότι, το χρονικό σημείο το οποίο επέλεξε ο Ερντογάν προκειμένου να επισκεφθεί την Κύπρο δημιούργησε ανησυχίες και ένα έντονα φορτισμένο κλίμα τόσο σε διπλωματικό όσο και γεωπολιτικό επίπεδο (France24, 2021). Τουρκικές πηγές αναφέρονται σε μία επίσκεψη επετειακή σε εορταστικό κλίμα για τους Τούρκους, οι οποίοι κατάφεραν, κατά την δική τους ιστορική εκτίμηση, να προστατεύσουν την τουρκοκυπριακή κοινότητα από τις βιαιοπραγίες των ελληνοκυπρίων (Hurriyet, 2021). Προκειμένου, όμως, να κατανοήσουμε την σημασία της ημέρας τούτης για τις δύο πλευρές εκατέρωθεν, χρήζει να γίνει μία προσπάθεια σύντομης και περιεκτικής αναδρομής στα βασικότερα γεγονότα και πρόσωπα, τα οποία έμελλαν να γράψουν με μελανά γράμματα μερικές από τις σημαντικότερες σελίδες της ιστορίας της Κύπρου.
Το πολιτικό προσκήνιο που δημιούργησε το υπόβαθρο για την επικείμενη εισβολή ακολούθησε την πρώτη πετρελαϊκή κρίση του έτους 1973 μεταξύ των κρατών του Οργανισμού Πετρελαιοπαραγωγών Κρατών (ΟΠΕΚ). Στην Ελλάδα υπήρχε το καθεστώς της «μεταβατικής κυβερνήσεως» του Γεώργιου Παπαδόπουλου, επι πρωθυπουργίας Σπυρίδωνος Μαρκεζίνη. Έπειτα από τα γεγονότα του Πολυτεχνείου το ίδιο έτος (17.11.1973), ο ταξίαρχος Ιωαννίδης άδραξε την ευκαιρία καταφέρνοντας έτσι την απομάκρυνση του Παπαδόπουλου διά της πραξικοπηματικής οδού. Την ίδια περίοδο η Τουρκική Δημοκρατία συμπλήρωνε 50 έτη πολιτικής ζωής από το έτος 1923, όταν συστάθηκε υπό την ηγεσία του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ. Με τον Μπουλέντ Ετσεβίτ στο πηδάλιο της κυβέρνησης το έτος 1974, η Τουρκική Δημοκρατία έμελλε να διαδραματίσει ισχυρό ρόλο στην ιστορία της Κύπρου.
Η πολιτική κατάσταση της Κύπρου ήταν σε δεινή τροχιά καθώς ήδη τον Ιανουάριο του έτους 1974 ο Γεώργιος Γρίβας, πρωτεργάτης και ηγετική φυσιογνωμία του απελευθερωτικού αγώνα της ΕΟΚΑ Β’, είχε αποβιώσει. Διάδοχός του στην ηγεσία ορίστηκε ο Γεώργιος Καρούσος. Λόγω της στενής πολιτικής σύνδεσης στελεχών της ΕΟΚΑ Β’ με την ελληνική ηγεσία του Ιωαννίδη, επι της ουσίας κατέληξε να αποτελεί την προέκταση της ηγεσίας του Ιωαννίδη στην Κύπρο. Σημαντικό σημείο αναφοράς αποτέλεσε το αίτημα του αρχιεπισκόπου Μακαρίου προς τον τέως Πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας, κατά τη διάρκεια της δικτατορίας του Ιωαννίδη, Φαίδωνα Γκιζίκη, το οποίο αφορούσε στην απομάκρυνση των ελλαδιτών αξιωματικών από την Εθνική Φρουρά της Κύπρου.
Ιδιαζούσης σημασίας γεγονός αποτέλεσε η ανατροπή του Μακάριου διά πραξικοπήματος από τη Χούντα των Αθηνών. Το πραξικόπημα το οποίο έλαβε χώρα την 15η Ιουλίου έμελλε να τερματίσει τις όποιες διακοινοτικές συνομιλίες μεταξύ των Ελληνοκυπρίων και των Τουρκοκυπρίων είχαν πραγματοποιηθεί (Χριστοδουλίδης, 2021). Μία πολιτική επιλογή, η οποία ήταν ιδιαιτέρως ριψοκίνδυνη καθώς συνοδεύτηκε από σωρεία παραιτήσεων ηγετικών προσώπων και μάλιστα ακαδημαϊκοί μελετητές την απέδωσαν «είτε σε ευήθεια είτε σε ψυχοπάθεια του Ιωαννίδη» (Συρίγος, 2016). Η προσπάθεια του πραξικοπήματος και η πιθανή επιδίωξη της δολοφονίας του Μακάριου, ο οποίος κατάφερε να διαφύγει στη Νέα Υόρκη, έδωσαν το πολιτικό έναυσμα στους Τούρκους για να υλοποιήσουν την πολυπόθητη εισβολή στην Κύπρο. Προσχηματικά χρησιμοποιώντας το πραξικόπημα και την διαφυγή του Μακαρίου οι Τούρκοι θέλησαν να εισβάλλουν στην Κύπρο προκειμένου να προστατεύσουν την κοινότητα των Τουρκοκυπρίων, η οποία αποτελούσε περίπου το 18% του συνολικού πληθυσμού, από την «τρομοκρατική εκστρατεία των ελλαδιτών αξιωματικών» (Fouskas, 2001).
Έτι περαιτέρω, η διεθνής κοινότητα δεν φάνηκε πρόθυμη να ασχοληθεί με τα τεκταινόμενα στην Κύπρο και τις σχέσεις της με την Ελλάδα και την Τουρκία. Τις Η.Π.Α. απασχολούσε το σκάνδαλο «Watergate», επί προεδρίας Νίξον, η ΕΣΣΔ αρκέστηκε σε μία τυπική καταδίκη του πραξικοπήματος κατατάσσοντας το σε υπόθεση της Δύσης, ενώ η Βρετανία τήρησε αποστάσεις από κάθε εμπλοκή στο ζήτημα. Εκμεταλλευόμενος την στάση της Βρετανίας και όντας σχεδόν σίγουρος για την αποχή της από την εξεύρεση κάθε είδους λύσης, ο Ετσεβίτ αποκάλυψε, σε κοινή συνάντηση του με τον ομόλογό του Χάρολντ Ουίλσον, ότι η Τουρκία προτίθεται να επέμβει στρατιωτικά στην Κύπρο για την επίλυση του ζητήματος. Η εν λόγω αποκάλυψη πραγματοποιήθηκε την 17η Ιουλίου έτους 1974.
Λίαν συντόμως της ανωτέρω δήλωσης του Ετσεβίτ, μόλις 3 ημέρες αργότερα, ο τουρκικός στρατός κατέφθασε στην Κύπρο και εισέβαλε στο νησί. Η επιχείρηση, η οποία ξεκίνησε την 20η Ιουλίου 1974, έφερε το κωδικό όνομα «Αττίλας». Ο τουρκικός στρατός αποβιβάστηκε πλησίον της Κερύνειας, στην θέση Πεντεμίλι αιφνιδιάζοντας αφενός μεν τις ελληνικές δυνάμεις στην Κύπρο, οι οποίες βρίσκονταν μακριά από το σημείο της απόβασης αφετέρου δε την Αθήνα, η οποία κινήθηκε σπασμωδικά δίνοντας εντολή για γενική επιστράτευση αυθημερόν της απόβασης. Με την πραξικοπηματική του στάση, ο Ιωαννίδης δεν υπολόγισε τις επακολουθείσες συνέπειες για την Κύπρο προσπαθώντας εκ των υστέρων, εις μάτην, να αναφερθεί σε διαβεβαιώσεις ότι δεν θα γινόταν τουρκική εισβολή.
Παρά την έλλειψη οργάνωσης στην ξηρά, οι τουρκικές ένοπλες δυνάμεις αποδείχθησαν ισχυρές στον εναέριο χώρο καταφέρνοντας ισχυρά πλήγματα κατά των ελληνοκυπρίων. Αποτέλεσμα των ανωτέρω ήταν η δημιουργία ισχυρού προγεφυρώματος στο βόρειο τμήμα της Κύπρου δίνοντας στρατηγικό πλεονέκτημα στην Τουρκία, η οποία μετέφερε δια της θαλάσσιας οδού περίπου 40.000 ανδρών συνοδευόμενων από βαρύ οπλισμό και τεθωρακισμένα οχήματα. Η απουσία οργανωμένης ελληνικής άμυνας στην Κύπρο κόστισε την εισβολή και κατοχή του βόρειου τμήματος. Η πρώτη φάση της επιχείρησης Αττίλας είχε ολοκληρωθεί με επιτυχία για την τουρκική πλευρά, ενώ η κυπριακή πλευρά μετρούσε τις πληγές της και περίπου 1.619 αγνοούμενους.
Ταφόπλακα για την κυπριακή πλευρά αποτέλεσε το Ψήφισμα 353 του Συμβουλίου Ασφαλείας ( S/Res/353 (1974) ), το οποίο ακολούθησαν η κατάληψη της Κερύνειας και η υπογραφή εκεχειρίας μεταξύ των δύο πλευρών την 22α Ιουλίου τ.ε.. Ασφαλώς, η κατάπαυση πυρός, όπως είχε συμφωνηθεί σχετικώς, ουδέποτε τηρήθηκε. Τη δεδομένη στιγμή, οι τούρκοι κατείχαν το 5% της Κύπρου στο βόρειο τμήμα της. Το συγκεκριμένο ποσοστό απείχε πολύ από τις φιλοδοξίες του Ετσεβίτ και της επιχειρήσης Αττίλας, η οποία ετοιμαζόταν γοργά για τη δεύτερη και πιο οδυνηρή φάση της για την Κύπρο τον Αύγουστο του ίδιου έτους. Απόρροια των ανωτέρω, η κατάρρευση της Χούντας των Αθηνών, η ανάληψη της Προεδρίας της Κυπριακής Δημοκρατίας από τον Γλαύκο Κληρίδη και η ανάληψη της πρωθυπουργίας της Ελληνικής Δημοκρατίας από τον Κωνσταντίνο Καραμανλή, την 23η Ιουλίου του έτους 1974, εγκαινιάζοντας την μεταπολιτευτική περίοδο στην Ελλάδα.
Το διάστημα που ακολούθησε τις ανωτέρω εξελίξεις στην Κύπρο (26.7-30.7.1974), χαρακτηρίστηκε ως η διαπραγμευτική προσέγγιση των εγγυητριών δυνάμεων (Ελλάδα, Μ. Βρετανία, Τουρκία) στη διάσκεψη της Γενεύης με κοινό άξονα τη συνταγματική ομαλότητα στο νησί. Κατά τη δεύτερη φάση της διάσκεψης (8.8.-14.8.1974), η τουρκική αδιαλλαξία και εμμονή στην κατάληψη του βόρειου τμήματος της Κύπρου σε ποσοστό 34% οδήγησαν σε διαπραγματευτική και διπλωματική κατάρρευση των όποιων προσπαθειών, ανοίγοντας έτσι την οδό για την δεύτερη φάση της επιχειρήσης Αττίλας, γνωστής ως «Αττίλας ΙΙ». Κατέχοντας ήδη ως στρατηγικό προγεφύρωμα το 5% του βόρειου τμήματος στην περιοχή της Κερύνειας, οι τουρκικές ένοπλες δυνάμεις σαφώς πιο οργανωμένες και εξοπλισμένες εισβάλλουν εκ νέου στην Κύπρο για να ολοκληρώσουν το αρχικό τους φιλόδοξο σχέδιο.
Απόρροια της δεύτερης εισβολής των Τούρκων στην Κύπρο ήταν η κατάληψη του βόρειου τμήματος σε ποσοστό 36,3% αντί 34% ως αρχικώς επεδίωκε ο Ετσεβίτ. Σημειώνεται ότι, το 36,3% αντιστοιχεί στο 35,2% του εδάφους της Κύπρου ενώ οι βρετανικές βάσεις αντιστοιχούν στο 2,7% της Κυπριακής Δημοκρατίας (Χριστοδουλίδης, 2021). Σε μόλις δύο ημέρες η Κύπρος έχασε το βόρειο τμήμα της, ενώ η κατάπαυση πυρός πραγματοποιήθηκε την 16η Αυγούστου 1974 έπειτα από επέμβαση του Ο.Η.Ε.. Ο τραγικός απολογισμός μεταφράζεται αριθμητικώς σε 2.000 νεκρούς, 1.500 εκτοπισμένους και 192.000 Ελληνοκύπριους εγκλωβισμένους.
Σύμφωνα με τα λόγια του Αμερικανού πρώην συμβούλου εθνικής ασφάλειας και διπλωμάτη, Χένρι Κίσινγκερ και του τέως Τούρκου Προέδρου, Μπουλέντ Ετσεβίτ, «το Κυπριακό ζήτημα διευθετήθηκε το έτος 1974» (Fouskas, 2001). Ασφαλώς, η άποψη αυτή αποτελεί πολιτικό καταφύγιο για την τουρκική ηγεσία, η οποία παρουσιάζεται με αξιώσεις «δυο κρατών» ως μοναδική και οριστική λύση στο Κυπριακό ζήτημα. Αποτελεί πάγια πολιτική τοποθέτηση της τουρκικής αλλά και της τουρκοκυπριακής ηγεσίας η αναγνώριση των δύο πλευρών και κοινοτήτων ως ισότιμα κράτη (Tatar, 2021). Αξίζει να επισημανθεί ότι, η τουρκική κοινή γνώμη άρχισε ήδη από το 2014 να κλίνει προς μία οριστική και βιώσιμη λύση στο Κυπριακό, γεγονός που δημιουργεί εμπόδια στην πολιτική του κόμματος του Ερντογάν, AKP (Τζιάρρας, 2016).
Εν κατακλείδι, φθάνοντας λίγες μόλις ημέρες πριν την προγραμματισμένη επίσκεψη του Ερντογάν στα κατεχόμενα εδάφη του βόρειου τμήματος της Κύπρου δημιουργούνται εύλογα ερωτηματικά και ανησυχίες για την τύχη των κατεχόμενων εδαφών. Η ανακοίνωση δια στόματος Ερντογάν περί «χαρμόσυνων νέων» κατά τη διάρκεια των ημερών μνήμης για την ελεύθερη Κύπρο, εύλογα δημιουργεί την εντύπωση για μία νέα φιλοδοξία της τουρκικής ηγεσίας για μία νέα επιχείρηση τύπου «Αττίλας», πιο σύγχρονη ίσως με άλλα μέσα και τρόπους πάντως με σαφή επεκτατικό χαρακτήρα. Μετά βεβαιότητος, η εορταστική ατμόσφαιρα, η οποία ετοιμάζεται πυρετωδώς ενόψει της αφίξεως Ερντογάν στα κατεχόμενα θα ανασύρει στη μνήμη των ελεύθερων Κυπρίων τις μελανές εκείνες ημέρες του σαρωτικού Αττίλα εκείνο το καλοκαίρι του 1974._
Πηγές-Βιβλιογραφία
Έντυπη
Νίκος Χριστοδουλίδης, Οι Γεωπολιτικές Πραγματικότητες στα Σχέδια Λύσης του Κυπριακού (1948-1978), εκδόσεις Ι. Σιδέρης, 2η έκδ., Αθήνα, 2021
Άγγελος Μ. Συρίγος, Ελληνοτουρκικές Σχέσεις, 2η έκδοση, εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, 2016
Ζήνωνας Τζιάρρας/Νίκος Μούδουρος, Η Τουρκία στην Ανατολική Μεσόγειο- Ιδεολογικές Όψεις Εξωτερικής Πολιτικής, εκδόσεις Τουρίκη, Γέρακας, 2016
Άρθρα-Μελέτες
Vassilis K. Fouskas; Reflections on the Cyprus Issue and the Turkish Invasions of 1974. Mediterranean Quarterly 1 September 2001; 12 (3): 98–127. (Ανακτήθηκε την 19.7.2021), doi: https://doi.org/10.1215/10474552-12-3-98
Ηλεκτρονικοί Ιστότοποι
Tensions flare as Erdogan heads to breakaway north Cyprus, France24, July 18, 2021 (Ανακτήθηκε την 19.7.2021), διαθέσιμο σε: https://www.france24.com/en/live-news/20210718-tensions-flare-as-erdogan-heads-to-breakaway-north-cyprus
President Erdoğan set to start two-day visit to Turkish Cyprus, Hurriyet Daily News, July 18, 2021 (Ανακτήθηκε την 19.7.2021), διαθέσιμο σε: https://www.hurriyetdailynews.com/president-erdogan-set-to-start-two-day-visit-to-turkish-cyprus-166392
‘Cyprus sides should be recognized as equal for progress in talks’, Daily Sabah, June 25, 2021 (Ανακτήθηκε την 19.7.2021), διαθέσιμο σε: https://www.dailysabah.com/politics/diplomacy/cyprus-sides-should-be-recognized-as-equal-for-progress-in-talks
Resolution 353 (1974) / [adopted by the Security Council at its 1781st meeting], of 20 July 1974., (Ανακτήθηκε την 19.7.2021), διαθέσιμο σε: https://digitallibrary.un.org/record/93470
Μανώλης Κωστίδης, «Χαρμόσυνα νέα» κατά την επίσκεψη στα Κατεχόμενα, προανήγγειλε ο Ερντογάν, Η Καθημερινή, Ιούλιος 17, 2021 (Ανακτήθηκε την 19.7.2021), διαθέσιμο σε: https://www.kathimerini.gr/politics/561436717/charmosyna-nea-proaniggeile-o-erntogan-kata-tin-episkepsi-sta-katechomena/
Πηγή φωτογραφίας
Η Τουρκική Εισβολή στην Κύπρο, SanSimera.gr, (Ανακτήθηκε την 19.7.2021), διαθέσιμο σε: https://www.sansimera.gr/articles/649