Γράφει ο Ηρακλής Νατσιόπουλος
Το σύγχρονο πολύχρωμο μωσαϊκό που αποτυπώνεται στους χάρτες αποτελείται από διακριτές κρατικές οντότητες, οι οποίες για να αναγνωρισθούν ως τέτοιες από τις υπόλοιπες, πρέπει να συνίστανται από “έδαφος και λαό που υπόκεινται σε πολιτική οργανωμένη εξουσία”, με τις εξαιρέσεις να επιβεβαιώνουν τον κανόνα. Ωστόσο, αυτή η πραγματικότητα που αποτυπώνεται στο χάρτη είναι υπερβολικά απλουστευτική, καθώς οι δρώντες που δραστηριοποιούνται στον σημερινό κόσμο είναι αρκετοί και αόρατοι στο ανεκπαίδευτο μάτι. Η εκτενής ανάλυση όλων είναι ανέφικτη. Σκοπός, άλλωστε, του άρθρου, δεν είναι παρά να καταδειχθεί η πολλαπλότητα των διεθνών πραττόντων, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στους διεθνικούς δρώντες και στη διάκριση μεταξύ πραττόντων και δρώντων, υπό το πρίσμα της ανάλυσης της εξωτερικής πολιτικής.
Αρχικά, κρίνεται ωφέλιμο να διακρίνουμε τους “πράττοντας” από τους “δρώντας”, εξ’ ορισμού δύσκολο εγχείρημα. Γι’ αυτό το λόγο, θα αναφερθούμε φευγαλέα στην κοινωνιολογική θεωρία της δράση και της δομής. Ειδικότερα, οι δομές αποτελούν τα πλαίσια μέσα στα οποία ενεργούν οι δρώντες και οι πράττοντες και υπάρχουν σε όλα τα επίπεδα ως ένθετες η μία στην άλλη. Για παράδειγμα, το Υπουργείο Εξωτερικών αποτελεί μια δομή η οποία υπάγεται στο Ελληνικό Κράτος, όπου και αυτό αποτελεί μια δομή η οποία δραστηριοποιείται στο Διεθνές Σύστημα, μία δομή την οποία συγκροτούν τα κράτη, οι διεθνείς οργανισμοί και οι διεθνικοί δρώντες, μέσα στην οποία έχουν κάποια ελευθερία επιλογών, με τα κανονιστικά πλαίσια και το διεθνές -και όχι μόνο- δίκαιο. Η διαφορά, επομένως, ανάμεσα στους πράττοντας και τους δρώντες είναι πως οι πρώτοι σε αντίθεση με τους τελευταίους έχουν τη δυνατότητα να αναπτύξουν δράση ικανή να επηρεάσουν τις δομές. Σε συστημικό επίπεδο, εμφανίζονται κυρίως μόνο πράττοντες, καθώς επιθυμούν να ασκήσουν επιρροή στο διεθνές σύστημα, η καθημερινή λειτουργία των οποίων, όμως, βασίζεται σε δρώντες. Τα κράτη, οι διεθνείς οργανισμοί, οι εταιρίες μπορούν να θεωρηθούν ως συστημικοί δρώντες καθώς λαμβάνουν διακριτές αποφάσεις στο επίπεδο αυτό. Η προσωποποίηση, ωστόσο, αυτών ως διακριτών πραττόντων στο διεθνές επίπεδο είναι απλουστευτική, καθώς οι πραγματικοί πράττοντες είναι εκείνοι που λαμβάνουν τις αποφάσεις εν ονόματι των διεθνών μονάδων, όπως οι Υπουργοί Εξωτερικών και οι Διευθύνοντες των Εταιριών. Η γραφειοκρατία, όμως, ή ο μέσος υπάλληλος των πολυεθνικών δεν αποτελούν ανεξάρτητους πράττοντες, αλλά μάλλον δρώντες, καθώς δεν διαθέτουν την ισχύ να δράσουν ανεξάρτητα στο διεθνές περιβάλλον και να αναπτύξουν διακριτή πολιτική δράση. Η διάκριση, ωστόσο, δεν είναι πάντα ευχερής. Σε ένα κοινωνικό κίνημα ποιος είναι αυτός που λαμβάνει τις αποφάσεις, ή ακόμα σε μια μεταναστευτική ορδή έχει ληφθεί πραγματικά απόφαση ή πράττεται ό,τι υπαγορεύουν οι συνθήκες και η χρεία;
Εκτός, όμως, από τα κράτη και τους οργανισμούς, ποιοι είναι οι υπόλοιποι πράττοντες που συμμετέχουν στη διεθνή σκηνή, απασχολώντας τις Διεθνείς σχέσεις και την Εξωτερική πολιτική; Οι ρεαλιστές θεωρούν ότι, στις διεθνείς σχέσεις, η μερίδα του λέοντος αφορά τις σχέσεις μεταξύ των κρατών, ενώ οι φιλελεύθεροι ανοίγουν περισσότερα παράθυρα στον κόσμο, δίνοντας τη δέουσα σημασία στους διεθνείς οργανισμούς και στις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των κοινωνιών και των οικονομιών. Οι θεωρίες αυτές μοιάζουν να μην έχουν αντιληφθεί την πολλαπλότητα του σημερινού κόσμου, ενώ η ανάλυση της εξωτερικής πολιτικής έχει προχωρήσει ένα βήμα, εφόσον συμφώνα με τον Christopher Hill ορίζεται ως «το σύνολο των επισήμων εξωτερικών σχέσεων που αναπτύσσει ένας ανεξάρτητος πράττων στις διεθνείς σχέσεις». Η χρήση του όρου “ανεξάρτητος πράττων” αντί για “κράτος” επιτρέπει να συμπεριληφθούν μη κρατικές οντότητες, όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση. Μεταξύ αυτών, περιλαμβάνονται και οι διεθνικοί πράττοντες.
Αναλυτικότερα, ως “διεθνικοί πράττοντες” μπορούν να οριστούν οι μονάδες του συστήματος που ασκούν ‘’ιδιωτική εξωτερική πολιτική’’ είτε ανταγωνιστικά, είτε συνεργατικά ή σε σχέσεις ισορροπίας προς τα κράτη, περιπλέκοντας με αυτόν τον τρόπο τις σχέσεις των κρατών αλλά και το ίδιο το διεθνές περιβάλλον, αν και η δομή δεν παύει να είναι μια “άναρχη κοινωνία” κατά τον Hedley Bull. Ακολουθώντας τη διάκριση που χρησιμοποιεί ο Christopher Hill, θα διακρίνουμε τους διεθνικούς πράττοντες σε τρείς κατηγορίες: εδαφικούς, ιδεολογικούς και οικονομικούς.
Η πρώτη κατηγορία αναφέρεται σε εκείνους που “είτε αναζητούν είτε χρησιμοποιούν εδαφική βάση”. Σε αυτή την κατηγορία μπορούν να ενταχθούν τα έθνη χωρίς κράτος, όπως οι Κούρδοι, τα έθνη που μάχονται απελευθερωτικό αγώνα, όπως οι Παλαιστίνιοι, τα κράτη προτεκτοράτα (π.χ. Τουρκική Δημοκρατία της Κύπρου) και τα κράτη που δεν έχουν αναγνωρισθεί από τη Διεθνή Κοινότητα (λ.χ. Ταϊβάν). Οι παραπάνω εδαφικές μονάδες, αν και δεν αποτελούν κράτη, έχουν αναπτύξει μια εξωτερική πολιτική και διεθνείς σχέσεις με σκοπό να αναγνωρισθούν ως κράτη, με το εγχείρημά τους, δηλαδή, να επιτυγχάνεται όταν παύουν να είναι διεθνικοί δρώντες. Πέραν δε τούτων, εδαφικοί διεθνικοί δρώντες εντοπίζονται και σε υποεθνικό επίπεδο (π.χ. ο Δήμαρχος της Νέας Υόρκης διαθέτει προσωπικό γραφείο διεθνών υποθέσεων).
Στον ιδεολογικό χώρο, οι πράττοντες έχουν ως σκοπό να προωθήσουν ιδέες και αξίες. Παρόλο που η εξαντλητική αναφορά δεν καθίσταται δυνατή, θα αναφέρουμε μερικούς. Συγκεκριμένα, τον σκοπό αυτό επιδιώκουν οι ΜΚΟ και τα κινήματα, ως διεθνή δράση της κοινωνίας των πολιτών. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι Εκκλησίες, το Ισλάμ και οι θρησκείες, γενικότερα, όπου η ιπποδύναμή τους συχνά μετριέται με τον αριθμό των πιστών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της ισχύος τους είναι η περίπτωση της Βοσνίας και της Ερζεγοβίνης. Ενίοτε, αυτού του τύπου οι διεθνικοί πράττοντες χρησιμοποιούν ριζοσπαστικά μέσα για την διάδοση των ιδεών τους, όπως γίνεται στην τρομοκρατία. Οι επιθέσεις της 11 Σεπτεμβρίου το αποδεικνύουν ολοφάνερα. Επιπλέον, τα αντάρτικα κινήματα, όπως η Χεζμπολάχ, κατόρθωσαν να κλονίσουν τις κυβερνήσεις τους.
Η τελευταία κατηγορία διεθνικών πραττόντων -κατά την ταξινόμηση του Hill- είναι οι οικονομικοί. Αυτού του τύπου οι πράττοντες χαράσσουν τη δική τους πολιτική, κυρίως στο χώρο της Παγκόσμιας Πολιτικής Οικονομίας, σε ζητήματα όπως είναι το εμπόριο και η ανάπτυξη. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι πολυεθνικές επιχειρήσεις, δηλαδή οι επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται σε τουλάχιστον δύο χώρες.
Είναι οφθαλμοφανές ότι η σημερινή διεθνή σκηνή διακρίνεται για την πολυπλοκότητά της. Ο γεωγραφικά κατεκτημένος κόσμος των κρατών δεν είναι αδιαπέραστος στις διεθνικές δυνάμεις, αλλά έχουν τη δυνατότητα να τον υπερβαίνουν. Στο πολύπλοκο σχήμα έρχονται να προστεθούν και άλλοι πράττοντες, όπως οι διεθνείς, υπερεθνικοί και περιφερειακοί οργανισμοί και τα άτομα. Το διεθνές δίκαιο δεν έχει αποφασίσει ακόμα τη θέση τους στην διεθνή δικαιοταξία. Το σίγουρο είναι πως υπάρχουν και τα κράτη πρέπει να ανταπεξέλθουν σε ολοένα και πιο διογκωμένο δίκτυο σχέσεων. Στο πλαίσιο αυτό χρειάζεται να γνωρίζει κανείς ποιος πραγματικά λαμβάνει τις αποφάσεις και ποιος διεκπεραιώνει την καθημερινή λειτουργία των οργανισμών αυτών. Ως εκ τούτου, η διάκριση δρώντων και πραττόντων δεν είναι καθόλου ανώφελη.
Πηγές:
- Christopher J. Hill, Η Εξωτερική Πολιτική τον 21ο Αιώνα, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης – Προοπτικές, 2018.
- Αντωνόπουλος Κ. – Μαγκλιβέρας Κ., Το δίκαιο της Διεθνούς Κοινωνίας, Αθήνα, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, 2017.
- Hague Rod & Harrop Martin, Συγκριτική Πολιτική και Διακυβέρνηση, Αθήνα, εκδ. Κριτική, 2011.
Πηγή εικόνας: Pinterest. Διαθέσιμο σε: https://gr.pinterest.com/pin/245586985916300355/?autologin=true